مرتضی هادیان - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب
عبدالحسین فرزاد - دانشیار زبان و ادبیات فارسی ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه­ای به تبیین مولفه­های  جنبش خردگرای ایرانی-شعوبیه- و مفهوم روشنفکری می­پردازد و در پی پاسخ به این پرسش­هاست: رویکرد روشنفکری ناصرخسرو چگونه صورت­بندی می­شود و اندیشه­های او در دیوان قصاید تا چه اندازه با جنبش فکری شعوبیه نزدیک است و شیوه ایفای نقش روشنفکری ناصرخسرو در زمینه­ی تاریخ سیاسی – اجتماعی ایران آن روزگار چگونه است رویکرد روشنفکری ناصرخسرو در دو بحث نظری و نقش عمل­گرایانه­ی روشنفکری قابل تحلیل است. ژرف­ساخت روشنفکری در آراء ناصرخسرو بر مینای اندیشه­ی خردگرایانه­ی ایرانی شکل می­گیرد و بر همین اساس در دفاع از حقوق و مقام انسان، معتقد به آزادی اراده، خردگرایی، تکریم مقام انسان و فردیت است. ناصرخسرو  برای برون رفت از وضعیت نامطلوب روزگارش، اندیشه­های روشنگرش را طرح می­کند. مهمترین نقش­های روشنفکری ناصرخسرو در سه ساحت سیاسی-اقتصادی، فرهنگی و دینی در تقابل با قدرت سیاسی سلاطین سلجوقی و دستگاه عقیدتی خلفای بغداد، قابل تحلیل است. او تلاش می­کند با یادآوری داشته­های فرهنگی و تلاش برای بازگشت به خویشتن به احیای هویت ­بپردازد. موانع از دیگر نقش­های روشنفکری او نقد موانع آزادی، نواندیشی دینی، اعتراض به سلطه­ی سیاسی سلجوقی و حاکمیت عقیدتی خلافت عباسی است.

روشنفکر, شعوبیه, ناصرخسرو, دیوان قصاید