الهام بختیاری منش - استادیار گروه معماری، دانشگاه رازی
مجید رستمی قلعه لانی - مربی گروه معماری، دانشگاه رازی

این پژوهش بر آن است که با تفحص در بعضی مصداق های معماری ایرانی قبل و بعد از اسلام، چگونگی تداوم یکی از الگوهای اصلی استفاده نمادین از آب در بناها و فضاها را پیگیری نماید. این الگو عبارتست از سازماندهی فضاها به گونه ای که کاربر بتواند به نظاره ی آب بنشیند. بنا بر این سوال اصلی پژوهش عبارتست از این که ؛ الگوی نظاره ی آب چگونه در معماری قبل و بعد از اسلام در ایران تداوم می یابد این الگو زمینه را جهت فهم چه معانی نمادینی برای آب فراهم می نماید پارادایم پژوهش کیفی و راهبرد، ترکیبی از مورد پژوهی و استدلال منطقی است؛ با تحلیل مصداق های معماری ایرانی، سعی می گردد به شکل منطقی تداوم الگوی نظاره ی آب در بناها که البته به اشکال مختلفی ظاهر شده، اثبات گردد.با بررسی های انجام شده مشخص می گردد آب در دو شکل پنهان و پیدا در معماری ایرانی حضور دارد؛ در شکل پنهان یعنی زمانی که آب توسط کاربر فضا دیده نمی شود، وجه کاربردی این عنصر در اولویت قرار دارد. اما زمانی کهآب، در فضاها پیدا شده و رویت می گردد، علاوه بر وجه کاربردی، وجه نمادین یا معنایی از آن منظور نظر است. آب در شکل پیدایش، فارغ از نوع کاربری بنا، در مرکز توجه قرار می گیرد تا کاربر بتواند آن را نظاره کند. این مرکزیت لزوما هندسی نیست. یعنی حتی در صورت قرار نداشتن در مرکز هندسی بنا، آب به مثابه مقصد، با تعریف محورهایی، به کاربر جهت داده و او را به سوی خود جلب می کند. نظاره ی آب و توجه به آن، زمینه را برای فهم معانی متناظر با آب یعنی لطافت، طراوت، حیات، پاکی و غیره فراهم می کند. از آنجا که برای تامل کردن نیاز به مکث و توقف است، فضای تعبیه شده برای نظاره ی آب، به شکل فضایی روبروی آن و عمدتا مشرف به آن تعبیه می شود. باید متذکر شد که آب به عنوان مرکز توجه در بناهای ایرانی، خود منظور نهایی نیست و وظیفه ی توجه دادن را به عهده دارد؛ از سویی توجه دادن انسان به درون خود به واسطه ی آیینه وار بودنش و از سوی دیگر یادآوری باغ بهشت به واسطه ی طراوتی که در محیط ایجاد می کند.

معماری ایرانی، نظاره ی آب، سازماندهی فضایی، الگو