جلیل محمدی خانقاه - دانشگاه علامه طباطبایی
عبدالله نصری - دانشگاه علامه طباطبایی

اتحاد عاقل و معقول از معدود مسائلی است، که با مخالفت و موافقت دو فیلسوف بزرگ مواجه شده است.بوعلی به عنوان منکر اصلی و صدرالمتالهین به عنوان موافق جدی. بوعلی در شفاء و اشارات ، اتحاد عقل و عاقل را رد می نماید ولی در مبدا و معاد برای آن برهان می آورد. این تفاوت رویه بوعلی، نزد فیلسوفان بعد محل سوال بوده است. صدرالمتالهین برای اتحاد سه معنا ذکر می نماید و می فرماید اتحاد عاقل و معقول به دو معنای اول به همان برهان بوعلی به هیچ وجه قابل اثبات نیست، ولی معنای سوم اتحاد نه تنها ممکن بلکه تحقق علم در تمام مراتب متوقف بر آنست.صدرا میگوید بوعلی معنای سوم از اتحاد را تنها در مبدا و معاد پذیرفته است و آنگاه در بدست آوردن دیدگاه اصلی بوعلی تردید نموده است.اما حقیقت آنست که بوعلی هرگز متناقص سخن نگفته است.اینگونه نیست که در شفاء و اشارات دیدگاه واقعی خود را اظهار کرده و در مبدا و معاد طبق مذاق فیلسوفان مشاء سخن گفته باشد. فهم دیدگاه اصلی بوعلی تنها در سایه فهم دقیق از منظومه فکری وی محقق است همان مسیری که ما پیمودهایم و نشان داده ایم معنای سوم اتحاد باور همیشگی بوعلی است و اساسا اختلافی میان بوعلی و ملاصدرا وجود ندارد.

اتحاد, عاقل, معقول, بوعلی, صدرالمتالهین