مریم ابراهیمیان - دانشگاه علوم کشاورزیو منابع طبیعی گرگان
علی اصغر نصراله نژاد قمی - عضو عیات علمی-دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان
خلیل زینلی نژاد - عضو هیات علمی دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی گرگان
سیده ساناز رمضانپور - عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی

سابقه و هدف: از جمله بیماری های قارچی مهم گندم در سراسر جهان سه زنگ سیاه ، زرد و قهوه ای هستند که باعث کاهش شدید عملکرد آن می شوند. زنگ قهوه ای با عاملPuccinia triticina Eriks. یکی از مخرب ترین بیماری های گندم درسطح جهان از جمله ایران می باشد، که علاوه بر کاهش عملکرد دانه، باعث افت کیفی آن نیز می گردد. هدف از این پژوهش ارزیابی تعدادی از ارقام گندم نان براساس صفات و شاخص های مقاومت به زنگ قهوه ای با توجه به عملکرد گندم در مرحله گیاه بالغ بود. مواد و روشها: در این پژوهش 41 رقم گندم نان همراه با رقم حساس بولانی تحت شرایط تنش و عدم تنش بیماری واقع در ایستگاه تحقیقاتی عراقی محله گرگان، استان گلستان مورد ارزیابی قرار گرفت. آزمایش در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در دو محیط عدم تنش (با استفاده از قارچ کش) و تنش (بدون قارچ کش، همراه با سیستم مه پاش و رقم حساس برای گسترش بیماری) مورد بررسی قرار گرفت. شاخص های مرتبط با مقاومت شامل تیپ آلودگی و سطح زیر منحنی پیشرفت بیماری (AUDPC) در محیط تنش و صفات مورفولوژیک شامل طول سنبله، تعداد سنبلچه در سنبله، تعداد دانه در سنبلچه و وزن هزار دانه در هر دو محیط مورد ارزیابی قرار گرفتند. یافته ها: نتایج تجزیه واریانس نشان داد بین ارقام مورد بررسی تفاوت بسیار معنی داری وجود داشت که حاکی از وجود تنوع ژنتیکی و امکان گزینش برای مقاومت به بیماری زنگ قهوه ای بود. نتایج تجزیه مرکب نشان داد طول سنبله، تعداد دانه در سنبلچه و وزن هزار دانه تحت تاثیر بیماری زنگ قهوه ای قرار گرفتند. تیپ آلودگی و سطح زیر منحنی پیشرفت بیماری همبستگی مثبت و بسیار معنی داری (98/0r= ) داشتند. درصد کاهش در تعداد دانه در سنبلچه و وزن هزار دانه همبستگی مثبت و معنی داری با شاخص های مرتبط با مقاومت (تیپ آلودگی و AUDPC) نشان دادند. بر اساس تجزیه خوشه ای ژنوتیپ ها در چهار گروه دسته بندی شدند. در گروه مقاوم، ژنوتیپ های ATRI 3856 و اترک؛ در گروه نیمه مقاوم، ژنوتیپ های فرونتانا، ATRI 9717، Gimaza، اروم، IRA9، ATRI 3315، نوید، زارع، 01C0204936، مروارید، احسان و گنبد؛ در گروه نیمه حساس ژنوتیپ های TRI 15593، ATRI 15657، یاواروس، ATRI 537، ATRI 525، SATC 6W، ATRI 527، ATRI 23666 و تجن قرار گرفتند. سایر ژنوتیپ ها نیز با آلودگی بالا در گروه حساس قرار داشتند. بر اساس منابع ارقام گروه نیمه مقاوم و نیمه حساس می توانند برای افزایش مقاومت به بیماری در تلاقی ها معرفی گردند. نمودار سه بعدی بر اساس شاخص AUDPC، درصد کاهش در تعداد دانه در سنبلچه و وزن هزار دانه ژنوتیپ های ATRI 9717، اروم، IRA9، زارع، مروارید و احسان را به عنوان ژنوتیپ هایی با مقاومت بالا و کاهش عملکرد پایین از سایر ژنوتیپ ها در گروه نیمه مقاوم و نیمه حساس جدا کرد. نتیجه گیری: بر اساس نتایج بدست آمده می توان اظهار کرد ژنوتیپ های ATRI 3856 و اترک که دارای آلودگی جزئی بودند احتمال دارد دارای ژن های مقاومت اختصاصی باشند. بنابراین به علت احتمال شکسته شدن مقاومت در زمان کوتاه تر، در استفاده از چنین ارقامی باید دقت بیشتری نمود. ژنوتیپ های اروم، IRA9، زارع، ATRI 9717، مروارید و احسان که در گروه نیمه مقاوم بودند و تاحدودی به بیماری اجازه فعالیت دادند، به نظر می رسد دارای مقاومت حد متوسط با کاهش عملکرد پایین باشند. بر این اساس می توان آن ها را به عنوان منبع ژنتیکی مقاوم جهت استفاده در برنامه های اصلاحی آتی و یا جهت استفاده ی کشاورزان معرفی کرد.

سطح زیر منحنی پیشرفت بیماری, زنگ قهوه ای, درصد کاهش عملکرد