روح الله آهنگران - پژوهشگر حوزوی و دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق دانشگاه آزاد تهران مرکزی

یکی از قواعد کهن فقهی که فقها برای سقوط ضمان به آن استناد می کنند، قاعده احسان است مقصوداز این قاعده بدین شرح است که هر گاه شخصی به انگیزه خدمت و نیکوکاری به دیگران موجب واردشدن خسارت به آنان شود اقدامش مسئولیت آور نیست و شخص محسن ضامن شناخته نمی شود.آنچه که از عموم احسان و کلی بودن قاعده فهمیده می شود، علاوه بر دفع ضرر، جلب منفعت را نیز شامل می گردد. به همین جهت از موارد تطبیق قاعده احسان در کلیه مقوله هایی که تعامل بین افراد جامعه قرار می گیرد این قاعده قابلیت تطبیق را خواهد داشت، چرا که در هر تعاملی بحث حق و تعدی از حق، تجاوز به حق دیگری و ضمان امکان طرح دارد. در این پژوهش ضمن مفهوم شناسی احسان، عناصر این قاعده و همچنین؛ مدارک و مستندات طرح شده برای این قاعده و سپس قلمروی قاعده و مصادیق آن را در فقه و حقوق را مورد بررسی خواهیم داد. این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی و با جستجو در منابع کتابخانه ای تدوین گردیده و از این نوشتار به دست آمد که می توان از قاعده احسان به عنوان مثبت ضمان به نفع محسن و علیه محسن الیه استفاده کرد. با استناد به ادله قرآنی، روایی و عقلی به این نکته اشاره دارد که قاعده احسان می تواند مثبت ضمان باشد و نباید این عمل محسنانه در اثر اقدام نیک، خود دچار زحمت و سختی شود و این اقدام محسنانه به عاملی جهت ورود ضرر و فشار بر وی تبدیل گردد.

احسان، قاعده فقهی، ضمان، دفع ضرر، منفعت، حقوق، محسن