علی حیدری - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان
بهنوش رحیمی هرسینی - دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

     طنز ملیح یکی از ویژگی­های شعر حافظ است. حافظ علاوه بر روش­های مرسوم، از بدل بلاغی (جانشین­کردن واژگان) برای آفرینش طنز بهره برده است. در مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی شکل­گیری طنز با کمک بدل بلاغی، در دیوان حافظ، پرداخته شده تا نشان داده شود که حافظ چرا و چگونه از این شگرد برای طنزآفرینی استفاده کرده است. به نظر می­رسد که با تشریح این شیوه، می­توان الگویی تازه برای ایجاد طنز به دست داد. او برای آفرینش طنز، مفاهیم را حداقل به چهار طریق جایگزین یکدیگر می­کند: 1- واژگانی را که به علت کاربرد در حوزه شرع و عرفان، معنای اصطلاحی و نمادین یافته­اند، با معانی عادی و اولیه آن­ها جایگزین می­کند. 2- صفات منفی را جانشین چهره­های مقدس در شرع و عرفان می­کند. 3- واژگان را با مفاهیم متضاد؛ و چهره­های نمادین را با شخصیت­های مقابلشان جایگزین؛ و نوعی تساوی میان چهره­ها و واژگان متضاد ایجاد می­کند. 4- مشبه­به را جانشین مشبه در مصراع نخست می­کند و نوعی استعاره می­آفریند که لفظ مستعار علاوه­بر معنای استعاری، دلالت اصلی و اولیه خود را نیز حفظ می­کند.

بدل بلاغی, حافظ, طنز