احمد گلچین - دانشیار گروه خاکشناسی دانشگاه زنجان
عارفه السادات صفوی - دانشجوی کارشناسی ارشد خاکشناسی دانشگاه زنجان
کریم آتش نما - دانشجوی کارشناسی ارشد خاکشناسی دانشگاه زنجان

با افزایش فعالیتهای صنعتی و منابع آلاینده، آلودگی خاک به فلزات سنگین یکی از مشکلات پیش روی انسان عصر حاضر است. آلاینده ها از جمله عوامل مختل کننده محیط زیست به شمار می روند. آلودگی خاک به فلزات سنگین از رایجترین آلودگی هاست که اصلاح آن همواره با سختی همراه بوده است[ ۵]. به دلیل اثرات سوء این دسته از فلزات یکی از تلاشهای انسان همواره این بوده است که مقدار آنها را در محیط بقدری کاهش دهد که دیگر زیانبار نباشند [ ۱] روشهای مختلفی برای اصلاح خاکهای آلوده وجود دارند. پاکسازی توسط گیاهان یک اصطلاح کلی است که به استفاده از گیاهان برای حذف، تجزیه و تثبیت آلاینده ها در خاک اطلاق می شود. تحقیقات نشان داده است که گیاهان می توانند در پاکسازی مناطق آلوده بسیار موثر واقع شوند [ ۱۰] پاکسازی مناطق آلوده توسط گیاهان نسبت به سایر روشها مزایای فراوانی دارد که مهمترین آن کم هزینه بودن روش مذکور است[ ۸و ۳] پاکسازی به کمک گیاهان خود به روشهای مختلفی تقسیم می شود[ ۱۲ ] که استخراج ماده آلاینده از بستر خاک ٢ یکی از این روشها می باشد. گیاهانی که در این تکنیک بکار گرفته می شوند دارای استعداد بالایی برای جذب آلاینده های فلزی بوده و بدون آنکه علایم مسمومیت در اندامهایشان مشاهده شود بیش از نیاز خود اقدام به جذب می نمایند. حتی در بیشتر اوقات بدون آنکه به این فلزات نیاز داشته باشند آنها را در اندامهای خویش و بخصوص بخش هوایی ذخیره می سازند. ایندسته از گیاهان به گونه های گیاهی ابرجاذب موسوم اند. گیاهانی که قادر باشند بیش از ۱۰۰ میلی گرم در کیلوگرم کادمیوم، ۱۰۰۰ میلی گرم در کیلوگرم سرب، مس و کبالت و ۱۰۰۰۰ میلی گرم در کیلوگرم روی و نیکل را در اندامهای هوایی خویش ذخیره سازند گیاهان ابرجاذب به حساب می آیند[ ۹]. این مقادیر ۱۰ الی ۵۰۰ مرتبه بیش از گیاهان عادی می باشد[ ۱۲ ]. برخی از محققان شاخص های دیگری را جهت تشخیص و تمایز گیاهان ابرجاذب ضروری دانسته اند که در این ارتباط می توان به فاکتور انتقال (Translocation Factor)و فاکتور غلظت (Concentration Factor) اشاره نمود[ ۱۲ و ۲]. فاکتورهای مذکور برای گیاهان ابرجاذب بیش از واحد بوده در حالی که در گیاهان عادی این مقادیر بسیار ناچیز و کمتر از واحد است[ ۱۱] تکنیک کاربرد گیاهان جهت اصلاح خاکهای آلوده به آلاینده های مختلف در بسیاری از نقاط جهان مورد استفاده قرار گرفته است و امروزه نیز از بهترین روشهای اصلاحی محیط زیست به حساب می آید. کاربرد این تکنیک در ایران تاکنون چندان مورد توجه قرار نگرفته است و با توجه به اینکه بسیاری از گونه های گیاهی ابرجاذب شناسایی شده در جهان با شرایط آب و هوایی کشور ما سازگاری ندارند لذا شناسایی و استفاده از گونه های سازگار با شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک کشور ما نخستین گام جهت استفاده از این تکنیک در رفع آلودگی خاکهای کشاورزی کشور به فلزات سنگین خواهد بود. هدف این پژوهش نیز شناسایی گونه های گیاهی بومی ابرجاذب فلزات سنگین در استان زنجان می باشد که از نقاط آلوده کشور محسوب می شود[ ۱]