منوچهر -امیری
محمد حسن رحیمیان
اسماعیل موسوی

در برخی از نقاط استان همدان از جمله پیرامون روستای همه کسی، تعدادی از چاه های آب کشاورزی دارای جوششی از گاز بوده و رنگ آنها مایل به قرمز و مزه آنها ترش، گس و سوزنده است. همچنین وجود مقادیر زیادی گاز دی اکسید کربن از آنها توسط محققین گزارش گردیده است. بنابراین تصور می شود که ترکیب آنها نامتعارف بوده و مصرف آنها برای شرب و مصارف کشاورزی نامناسب و برای ساختمان و ترکیب خاک و رشد گیاهان زیان آور خواهد بود. لذا پژوهش کنونی با هدف شناسایی منشا، ترکیب، روند تغییرات ترکیب نسبت به زمان و ارزیابی کیفیت آب چاه های مذکور و پیامدهای ناشی از مصرف آنها بر ویژگی های خاک انجام گردید.در این پژوهش ابتدا با بررسی های صحرایی، تعداد 6 حلقه چاه آب گازدار در اطراف روستای همه کسی شناسایی گردید و به مدت سه سال مقدار شوری (هدایت الکتریکی) و دمای آب آنها توسط دستگاه پرتابل سنجنده اندازه گیری گردید که این اندازه گیری در هر چاه در ماه های خرداد، تیر، مرداد، شهریور و مهر (5 نوبت درسال) انجام شد. در کل، هدایت الکتریکی آب هر چاه به تعداد 15 مرتبه در طی سه سال سنجش گردید. سپس داده ها در نرم افزار ssps جهت تعیین روند تغییرات شوری نسبت به زمان و مکان مورد بررسی قرار گرفتند که در این بررسی از آزمون های آنالیز اکتشافی، آنالیز واریانس با تکرار مشاهدات و آنالیز واریانس ANOVA استفاده گردید. علاوه بر این، در تیرماه 1396 از هر چاه یک نمونه آب به روش مناسب برداشت گردید و در آزمایشگاه برای تعیین مقادیر هدایت الکتریکی، کاتیون ها (سدیم، پتاسیم، کلسیم و منیزیم)، آنیون ها (بی کربنات، سولفات، کلراید، نیترایت و نیتریت)، اسیدیته و قلیاییت کل مورد تجزیه قرار گرفتند. سپس با استفاده از فرمولها و روشهای موجود، شاخص های شیمیایی آنها همانند کل موادجامدمحلول، نسبت جذب سدیم، نسبت جذب سدیم اصلاح شده، درصدسدیم، بی کربنات سدیم باقی مانده، کربنات سدیم باقی مانده، شاخص نفوذپذیری، خطرمنیزیم، نسبت کلی و مقدار دی اکسیدکربن آزاد محاسبه و برآورد گردید و به کمک معیارها و دیاگرامهای مختلف، کیفیت آب چاه های گازدار منطقه از نظر کشاورزی مورد ارزیابی قرار گرفت. برای ارزیابی کیفیت شرب و سلامت عمومی، پارامترهای هیدروشیمیایی آب در شش حلقه چاه گازدار منطقه با مشخصات استاندارد سازمان بهداشت جهانی (WHO) و استاندارد آب ایران مقایسه گردید.براساس نتایج حاصل از آنالیز نمونه های آب، غلظت کاتیوند ها و آنیون های غالب به ترتیب Ca > Na > Mg > K و HCO3 > Cl > SO4 > NO3 > NO2 است و بر مبنای دیاگرام های طبقه بندی ژیوشیمیایی و فرایندهای هیدروشیمیایی، آب تمام چاه های گازدار منطقه (شش نمونه) از نوع و تیپ Ca-Mg-HCO3 است. ترکیب شیمیایی این آبها نامتعارف و حاصل واکنش آب- سنگ است که بخشی از این سنگ در محیط کولابی و تبخیری ایجاد گردیده است و تحت تاثیر محلول های گرمابی قرار گرفته است. شوری آب چاه ها بین 2960 تا 6070 میکروموس برسانتیمتر است بر اساس نتایج حاصل از بررسی های آماری، میانگین مقادیر هدایت الکتریکی آب چاه های گازدار منطقه همه کسی در طی سه سال گذشته روند نسبتا نزولی داشته و و بطور میانگین از 3938 میکروموس بر سانتیمتر به 3878 میکروموس بر سانتیمتر کاهش یافته است. علاوه براین، تفاوت معنی داری بین مقدار هدایت الکتریکی چاه های گازدار در منطقه همه کسی مشاهده می شود. آب تمامی چاه های گازدار منطقه قبل از اصلاح نسبت جذب سدیم در کلاس C4S2 و بعد از اصلاح نسبت جذب-سدیم در کلاس C4S4 قرار می گیرند. شاخص اشباع این آبها مثبت و شاخص های بیکربنات سدیم باقی مانده و کربنات سدیم باقی مانده به ترتیب کمتر از 25/1 و بیشتر از 6/2 (بین 63/2 تا 69/20 و با میانگین 09/7) است. شاخص نفوذ پذیری آنها از 01/39 تا 07/54 (با میانگین59/48) و شاخص خطر منیزیم آنها از 56/9 تا 95/39 (با میانگین 52/23) در تغییر می باشد. تحلیل نتایج نشان می دهد که آب چاه های گازدار منطقه همه کسی از نظر استانداردهای بین المللی موجود برای شرب و آبیاری مناسب نمی باشند و تجارب میدانی نشان می دهد که اخیرا میزان عملکرد گیاهان زراعی منطقه (یونجه و جو) به شدت کاهش یافته است که با عنایت به شوری بالای آب چاه های گازدار، بافت ریزدانه ی خاک در منطقه، نبود آب کافی جهت شستشو خاک ها و عدم وجود سیستم زهکشی مناسب طبیعی در منظقه، این کاهش در عملکرد می تواند ناشی از افزایش شوری خاک در ناحیه ریشه گیاه باشد. علاوه براین، قشر رویی خاک در اراضی تحت آبیاری در برخی از چاه ها سله دار و غیر قابل نفوذ گردیده است که بخشی از این سله ناشی از ته نشینی کربنات کلسیم در اثر خروج گاز دی اکسید کربن می باشد و بخش مهمی از آن ناشی از کاهش شوری خاک و عدم کاهش چشمگیر در نسبت جذب سدیم در طی بارندگی های زمستانه و اوایل بهار است که این پدیده موجب تخریب ساختمان خاک و کاهش نفوذپذیری در قشر فوقانی گردیده است. البته با رعایت ملاحظاتی، امکان استفاده از آب این چاه ها در بخش کشاورزی وجود دارد. این ملاحظات شامل اصلاح شیمیایی و نفوذپذیری خاک (با پرلیت و کود حیوانی)، ایجاد سیستم زهکشی مناسب در خاک، استفاده از شخم عمیق، استفاده از استخر های روباز برای کاهش گاز دی اکسیدکربن و تعدیل اسیدیته آب، انتقال و اختلاط آب شیرین (از مناطق مجاور) با آب چاه های گازدار، تداوم استفاده از روش های آبیاری غرقابی و یا کم ‎فشار، تداوم عدم بکارگیری روش های آبیاری قطره ای (برای جلوگیری از رسوب کربنات کلسیم در اتصالات و قطره چکان ها) و همچنین استفاده از لوله و اتصالات پلی اتیلنی در چاه ها به منظور جلوگیری از خوردگی تجهیزات چاه ها می باشد.