عباس صفرنژاد
هادی درودی

افرا کیکم خراسانی، یکی از گونه های درختی شمال شرق کشور است که زادآوری آن در رویشگاه، بسیار کم و جمع آوری بذر آن در طبیعت مشکل می باشد. لذا یکی از راه های مطمین تولید نهال، تکثیر غیرجنسی از طریق ریزازدیادی و قلمه می باشد. آزمایش بر پایه طرح کاملا تصادفی در 4 تکرار انجام شد. در این تحقیق سه نوع ریزنمونه کالوس، جوانه و بذر در محیط کشت MS به همراه ترکیبی از غلظت های مختلف TDZ، BAP، IBA و Kin برای ارزیابی مراحل باززایی، پرآوری و ریشه زایی در طی فصول مختلف نمونه برداری مورد آزمایش قرار گرفتند. نتایج آزمایشات نشان داد بهترین تیمار سترون سازی ریزنمونه ها محلول 5/0 درصد قارچ کش ریدومیل، 1/0 درصد کلرید جیوه، اتانول 70 درصد و هیپوکلریت سدیم به ترتیب به مدت 10، 3، 3 و 20 دقیقه بود. نتایج ارزیابی آلودگی ریزنمونه ها نشان داد که در اردیبهشت کمترین و شهریور بیشترین میزان آلودگی را دارا بودند. بیشترین میزان رشد کالوس در تیمار محیط پایه دارای هورمون 2.4.D در غلظت 1/0 میلی گرم در لیتر و دارای کازیین مشاهده گردید. از بین 42 تیمار هورمونی که به منظور باززایی از کالوس مورد آزمایش قرار گرفت، فقط در تیمار (001/0 میلی گرم در لیتر TDZ به همراه 5/0 میلی گرم در لیتر Kin) باززایی از کالوس صورت گرفت. بررسی میزان باززایی جوانه ها نشان داد شهریور ماه بیشترین میزان باززایی و در تیر ماه کمترین میزان باززایی صورت گرفت. بیشترین درصد باززایی از جوانه در تیمار ((5 mg/L BAP + 0.1 mg/l IBA و تیمار 4 (0.0002 mg/L TDZ) با 50 درصد باززایی صورت گرفت. بهترین محیط جهت پرآوری محیط MS با دو برابر آهن و حاوی 005/0 میلی گرم بر لیتر TDZ همراه با 5/0 میلی گرم بر لیتر Kin (تعداد شاخه 14 عدد) بود. در محیط کشت پایه MS ½ و بدون تنظیم کننده رشد ریزقلمه با موفقیت ریشه دار شد. بررسی تکثیر از طریق قلمه نیز انجام شد که شامل تیمارهای قطر قلمه، جنس بستر کاشت و غلظت هورمون های رشد بود.نتایج نشان داد که، قلمه ها در بستر ماسه که میزان نفوذ پذیری بیشتر و زه کشی بیشتری دارد کمتر دچار پوسیدگی و فساد شده اند و در بستر پرلایت و کوکوپیت که قدرت جذب آب بیشتری دارند میزان پوسیدگی بیشتر بوده است. درصد ریشه زایی در غلظت بالاتر هورمون IBA بیشتر است و میزان کالوس زایی در غلظت های 1000 و 3000 از سایر غلظت های هورمون بیشتر بوده است. میزان تولید ریشه اولیه در بستر ماسه ای از وضعیت مناسب تری برخوردار است و در بستر کوکوپیت از میزان کمتری برخوردار است.کلمات کلیدی: کشت بافت، افرا، این ویترو، ریزازدیادی، تکثیر رویشی، قلمه