بررسی بیلان آب و بهره وری از آن در حوضه کرخه

منابع آب از جمله بسترهای اصلی توسعه و رشد در هر منطقه می باشند. به همین دلیل هرگونه برنامه ریزی توسعه منطقه ای بدون توجه به مولفه ها و ظرفیتهای کمی و کیفی منابع آب با محدودیت های جدی مواجه خواهد بود. برنامه چالش آب و غذا ‭(The Challenge Program for Food and Water) ‬و یا به اختصار ‭(CPWF) ‬با دو پروژه در حوضه رودخانه کرخه از اوت ‮‭2005‬ تا دسامبر ‮‭2008‬ توسط مرکز بین المللی ایکاردا‭(ICARDA) ‬و با همکاری سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی شروع و اجرا گردید. یکی از این دو پروژه بهبود توانمندی معیشتی ساکنین زیرحوضه های بالا دست مناطق خشک بوسیله مدیریت جامع منابع طبیعی بوده که به اختصار پروژه ‭PN‬‮‭24‬ و یا ‭LR ‬با مطالعه موردی حوضه کرخه می باشد. در قالب این پروژه طرح تحقیقاتی"بررسی بیلان آب و بهره وری از آن در حوضه کرخه"با هدف تعیین مولفه های بیلان آب و بهره وری آن در مقیاس حوضه به تصویب پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداریرسیده و سپس به مرحله اجرا درآمد. هدف این تحقیق ارزیابی مولفه های بیلان آب این حوضه به منظور استفاده بهینه از این منابع می باشد. حوضه کرخه شامل بخش هایی از استانصهای همدان، کرمانشاه، کردستان، ایلام، لرستان و خوزستان میباشد ورودخانه کرخه در این منطقه در امتداد شمال به جنوب، سرانجام در مرز مشترک ایران و عراق به مرداب هورالعظیم می-رسد. در این طرح بخش بالا دست سد کرخه که منطقه اصلی تولید جریان و منابع آب حوضه می باشد هدف طرح می باشد. به منظور شناخت منابع آب در حوضه کرخه و مصارف و بهره وری از آن، 4 پروژه تحقیقاتی برای دو زیر حوضه اصلی کرخه به نام های کشکان و سیمره هر کدام در دو مقیاس در نظر گرفته شد حوضه کشکان در محل خروجی پل دختر با مساحت‮‭9229‬ کیلومتر مربع، حوضه سیمره در محل نظرآباد به مساحت ‮‭28869‬ کیلومتر مربع، حوضه مرک از سرشاخه های سیمره به مساحت‮‭245‬ کیلومترمربع و هنام از سرشاخه های کشکان به مساحت ‮‭140‬ کیلومتر مربع محدوده هر کدام از پرژه های تحقیقاتی طرح ملی می باشند. لازم به یاآوری است که کرخه در بالا دست سد به مساحت ‮‭43214‬ کیلومتر مربع، سیمره و کشکان در محل اتصال آنصها به همدیگر به ترتیب ‮‭29170‬ و ‮‭9400‬ کیلومترمربع مساحت دارند. به منظور بررسی بیلان در حوضه های بزرگ دارای آمار بر اساس بررسی دبی جریان در محل ایستگاه های هیدرومتری و بارندگی ایستگاه های باران سنجی سه سال آبی به ترتیب نرمال، خشکسال و ترسال انتخاب گردید. این سه در حوضه کرخه به ترتیب شامل سال های ‮‭61‬-،‮‭1378-79 1369‬ و ‮‭1371-72‬ می باشد. هم چنین دو زیر حوضه هنام و مرک به عنوان پایلوت به برخی تجهیزات هیدرومتری و هواشناسی مجهز و این عوامل در طول سال ‮‭1386‬ در این دو حوضه مورد پایش قرار گرفت. نتایج بررسی بیلان و بهره وری از آب در مقیاس های مختلف ارقام متفاوتی از سهم مولفه های مختلف بیلان را در حوضه های مختلف نشان دادند. نتایج بررسی مولفهصهای بیلان هیدرولوژیکی حوضه ها نشان ادد که سهم نفوذ، تبخیر و تعرق و رواناب سطحی خروجی حوضه ها از بارندگی مقادیر متفاوتی می باشد. این سه مولفه در حوضه هنام به ترتیب ‮‭40‬.،‮‭5.49 4‬ و ‮‭1.10‬ درصد، در حوضه مرک 2.،‮‭8.75 5‬ و ‮‭2.21‬ درصد، در حوضه کشکان ‮‭9.38‬ ، ‮‭21‬ و ‮‭2.30‬ درصد میصباشند که با احتساب جریان پایه با رواناب مقدار این مولفه در حوضه کشکان به ‮‭7.30‬ درصد میصرسد. همصچنین نتایج تحقیق نشان داد که در کل حوضه کرخه ‮‭4.68‬ درصد بارش سهم تبخیر و تعرق، ‮‭3.15‬ درصد نفوذ در سطح حوضه و ‮‭3.16‬ درصد به صورت رواناب سطحی از حوضه خارج می شود. نتایج بررسی های انجام شده برای بهرهصوری آب در سطح حوضه کرخه نشان داد در سال های ‮‭1373‬ و ‮‭1385‬ متوسط بهره وری آب در سطح حوضه بدون لحاظ تولیدات دامی و آبزیان به ترتیب ‮‭614.0‬ و ‮‭88.0‬ کیلوگرم به ازای یک مصرف یک مترمکعب آب می باشد. بعلاوه نتایج تحقیق نشان داد که راندمان آبیاری و بهرهصوری آب در حوضهصهای پایلوت به مراتب بیشتر از ارقام سطح حوضه کرخه و زیر حوضهصهای اصلی آن می باشد. راندمان آبیاری در حوضه هنام برای سه محصول اصلی منطقه شامل یونجه، گندم و شبدر به ترتیب ،‮‭8.52 75‬ و ‮‭5.31‬ درصد و بهره وری فیزیکی آب برای این محصولات نیز به ترتیب 1.،‮‭69.1 85‬ و ‮‭43.1‬ کیلوگرم برای هر مترمکعب آب مصرفی می باشد. هم چنین بهره وری فیزیکی این سه محصول در حوضه کشکان به ترتیب 1.،‮‭51.1 54‬ و یک کیلوگرم برای هرمترمکعب آب بدست آمده است. با این وصف راندمان و بهره وری آب در حوضه های پایلوت بعضا تا دو برابر حوضه کرخه و زیر حوضه های اصلی آن بدست آمده است. این اختلاف عمدتا می تواند ناشی از عدم دقت اطلاعات حوضه های بزرگ باشد. بنابراین پیشنهاد می شود برای مدیریت بهینه منابع و مصارف آب پایش این عوامل در دستور کار سازمان های متولی قرار گیرد. واژه های کلیدی: مولفه های بیلان، کارایی مصرف آب، هنام، مرک، سیمره، کشکان، بهره وری فیزیکی آب