بررسی جامع بیماری زوال درختان زیتون با تاکید بر نقش تنش های زنده و غیرزنده در توسعه آن در منطقه طارم

زیتون یکی از مهم ترین محصولات باغبانی در دنیا و مهم ترین محصول باغبانی در استان زنجان محسوب می شود. بروز مجموعه ای از علایم بیماری در زیتون، که به نام کمپلکس "زوال زیتون" معروف شده است، باعث کاهش کمی و کیفی محصول زیتون در استان زنجان شده است. به منظور مطالعه عوامل موثر در بروز و توسعه عارضه زوال درختان زیتون در منطقه ‮‭62‬ قطعه باغ دارای علایم مشکوک به بیماری زوال در شهرستان طارم شناسایی گردید. ضمن ثبت مشخصات جغرافیایی محل، نمونه هایی از برگ، ساقه، تنه، ریشه و خاک اطراف ریشه درختان بیمار تهیه و به آزمایشگاه منتقل گردید و عوامل احتمالی دخیل در بیماری با استفاده از روش های معمول جداسازی و شناسایی گردید. برای برای شناسایی عوامل بیماریزای ویروسی، علاوه بر استفاده از روش سرولوژیکی تست الایزا از آزمون های مولکولی مانند ایمونوکپچر آر-تی-پی-سی-آر ‭( IC-RT-PCR ) ‬استفاده شد. برای بررسی نقش احتمالی عوامل تغذیه ای، آب و خاک در بیماری زوال زیتون از سه روش تجزیه خاک و گیاه ، مشاهده علایم ظاهری و تجزیه آب آبیاری استفاده شد. برای این منظور، نمونه هایی از خاک از دو عمق متفاوت ( ‮‭0-30‬ و ‮‭60-30‬ سانتی متر) تهیه و نمونه هایی از برگ و آب آبیاری تهیه و در آزمایشگاه بخش تحقیقات خاک و آب نسبت به اندازه گیری پارامترهایی مانند درصد اشباع، هدایت الکتریکی، درصد رس ، درصد شن، درصد سیلت و نیز میزان فسفر و پتاسیم قابل جذب و کربن آلی اقدام گردید. در ادامه با استفاده از نتایج آزمایشگاهی و روش درون یابی (انترپولاسیون) بین نقاط نمونه برداری شده، اقدام به تهیه نقشه آلودگی باغات منطقه به بیماری های مهم و نیز تهیه نقشه پراکنش برای هر یک از خصوصیات شیمیایی و عناصر غذایی در خاک گردید. این کار به وسیله تعداد محدودی نقاط نمونه با استفاده از روش موسوم به وزن دهی عکس فاصله ‭(Inverse Distance Method) ‬انجام گردید. سپس لایه های اطلاعاتی تهیه شده برای هر یک از بیماری های مهم با لایه های اطلاعاتی مربوط به خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک در محیط ‭GIS ‬تلفیق و نقشه های جدیدی بر اساس تراکنش عوامل زنده و غیر زنده تهیه گردید. بر اساس نتایج حاصله، مهم ترین عامل قارچی دخیل در زوال درختان زیتون در منطقه قارچ ‭Armillariua mellea ‬شناسایی گردید. این بیماری در بیشتر باغات منطقه ظهور داشته و از نظر شدت بیماری و درصد آلودگی دارای بالاترین اهمیت در بین عوامل بیماریزای قارچی است. بیماری پژمردگی ورتیسلیومی توسط قارچ ‭Verticillium dahliae ‬دومین بیماری مهم قارچی دیگر دخیل در زوال، شناسایی گردید. با انجام واکنش ‭Nested-PCR ‬پاتوتایپ غالب جدایه های قارچ از نوع ‭ND ‬تعیین گردید. نمونه های جمع آوری شده جهت بررسی وجود ویروس موزاییک خیار ‭(CMV) ‬و ویروس پیچیدگی برگ گیلاس ‭(CLRV) ‬از طریق آزمون سرولوژیکی ‭(DAS-ELISA) ‬مورد بررسی قرار گرفت. جهت تعیین پاره ای از خصوصیات بیولوژیکی ویروس ایزوله های جدا سازی شده ازباغات مختلف انتخاب و روی گیاهان محک مانند ‭Nicotiana rustica ‬، ‭C. amaranticolor‬، ‭Chenopodium quinoa‬، ‭N. glutinosa ‬مایه زنی شدند که در ‭Chenopodium quinoa ‬و ‭C. amaranticolor ‬لکه های موضعی کلروتیک و در ‭Nicotiana rustica‬و ‭N. glutinosa ‬علایم موزاییک و بدشکلی در برگ ها مشاهده شد. همچنین با استفاده از یک جفت آغازگر اختصاصی ویروس موزاییک خیار در آزمون ‭IC-RT-PCR ‬قطعه ای به طول تقریبی ‮‭700‬ جفت باز تکثیر شد. نتایج این تحقیق نشان داد که ویروس موزاییک خیار و ویروس پیچیدگی برگ گیلاس در بعضی از باغات زیتون در منطقه طارم شیوع داشته و ممکن است علایمی ازقبیل زردی و موزاییک ایجاد نمایند. بررسی نماتدهای بیماریزای زیتون نشان داد که نماتد های مولد گره ‭(Meloidogyne sp) ‬تنها نماتدهایی هستند که به تنهایی قادر به ایجاد علایم زوال هستند در حالی که از نظر گسترش، نماتدی های مولد زخم در نونه هایی بیشتری از خاک مشاهده شدند. نتایج تجزیه آزمایشگاهی نمونه های خاک تهیه شده از پای درختان زیتون درمناطق مختلف نشان داد که بافت خاک از سبک تا سنگین متفاوت بوده و عمدتا سندی لومی ‭(sandy loam) ‬و لوم ‭(loam) ‬و درقسمت هایی نیز سیلتی لومی ‭(silt loam) ‬وسیلتی کلی لوم است. بافت های سنگین بیشترین تاثیر را روی توسعه بیماری پوسیدگی ریشه در منطقه نشان داد. بر اساس نتایج این تحقیق وجود سیلت و رس بالا و شوری خاک و آب آبیاری مهم ترین عوامل غیر زنده دخیل در توسعه زوال زیتون هستند. بررسی اثر متقابل بین فاکتورهای زنده و غیر زنده در توسعه عارضه زوال درختان زیتون نشان داد که بیماری پوسیدگی سفید ریشه ارتباط مستقیم و مثبتی با میزان سیلت و رس موجود در خاک دارد. با این حال وجود چنین ارتباطی در مورد سایر بیماری های قارچی مانند پژمردگی ورتیسلیومی زیتون مشاهده نشد. لغات کلیدی: زیتون، زوال زیتون، تنش های زنده و غیر زنده، تنش شوری، عوامل بیماری های ویروسی زیتون