بررسی توزیع زمانی و مکانی کیفیت منابع آب در حوضه کرخه

کمیت و کیفیت آب از جمله بسترهای اصلی توسعه و رشد در هر منطقه می باشد. به همین دلیل هرگونه برنامه ریزی توسعه منطقه ای بدون توجه به ظرفیتهای کمی و کیفی منابع آب با محدودیت های جدی مواجه خواهد بود. برنامه چالش آب و غذا ‭(The Challenge Program for Food and Water) ‬و یا به اختصار ‭((CPWF) ‬با دو پروژه در حوضه رودخانه کرخه از اوت ‮‭2005‬ تا دسامبر ‮‭2008‬ توسط مرکز بین المللی ایکاردا‭(ICARDA) ‬و با همکاری سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی شروع و اجرا گردید. یکی از این دو پروژه بهبود توانمندی معیشتی ساکنین زیرحوضه های بالا دست مناطق خشک بوسیله مدیریت جامع منابع طبیعی بوده که به اختصار پروژه ‭PN‬‮‭24‬ و یا ‭LR ‬با مطالعه موردی حوضه کرخه می باشد. در قالب این پروژه طرح تحقیقاتی "بررسی توزیع زمانی و مکانی کیفیت منابع آب در حوضه کرخه" با هدف تحلیل کیفیت آب و روند تغییرات آن به تصویب مرکز تحقیقات کم آبی و خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی سابق رسیده و سپس به مرحله اجرا درآمد. هدف این تحقیق ارزیابی کیفیت آب حوضه کرخه به منظور استفاده بهینه از این منابع می باشد. حوضه کرخه شامل بخش هایی از استان های همدان، کرمانشاه، کردستان، ایلام، لرستان و خوزستان می باشد و رودخانه کرخه در این منطقه در امتداد شمال به جنوب، سرانجام در مرز مشترک ایران و عراق به مرداب هورالعظیم می رسد. در این تحقیق کیفیت منابع آب در حوضه کرخه تا محل ایستگاه هیدرومتری پای پل که منطقه بالا دست سد کرخه و شامل دو رودخانه اصلی سیمره و کشکان می باشد، مورد بررسی قرار گرفته است. پارامترهای مورد بررسی شامل کاتیون ها و آنیون های اصلی، مجموع باقیمانده خشک، هدایت الکتریکی، در صد سدیم، نسبت جذب سدیم، سختی، شوری و‭PH ‬می باشد. هم چنین، کاتیون ها و آنیون های اصلی شامل ‭SO‬4، ‭HCO‬3، ‭Cl‬، ‭Na‬، ‭Ca ‬و ‭Mg ‬می باشند. طرح تحقیقاتی "بررسی توزیع زمانی و مکانی کیفیت منابع آب در حوضه کرخه" در قالب 4 طرح موضوعی شامل دو طرح در مقیاس کوچک و دو طرح در مقیاس بزرگ شروع گردید. در مقیاس کوچک بررسی توزیع زمانی و مکانی کیفیت منابع آب در هر کدام از حوضه های سیمره و کشکان به عنوان طرح موضوعی انتخاب گردید. هم چنین برای بررسی توزیع زمانی و مکانی کیفیت منابع آب در مقیاس بزرگ، هر کدام از حوضه های مرک و هنام که به ترتیب از سرشاخه های سیمره و کشکان می باشند، انتخاب گردید. بر اساس نتایج این تحقیق، املاح موجود در آب از بالا دست به سمت پایین دست در همه زیرحوضه ها افزایش یافته است. بعلاوه بررسی تغییرات زمانی مولفه های کیفیت آب نشان می دهد که املاح موجود در آب در اغلب زیر حوضه ها در طول دوره آماری دارای روند افزایشی می باشد، این تغییرات در پایین دست نرخ افزایشی بیشتری را نشان می دهد. بررسی های انجام شده نشان می دهد نمونه های آب بدست آمده در زیر حوضه های مختلف نشان دهنده عدم یکنواختی کیفیت آب در طول مسیر رودخانه می باشد. در همین راستا می توان به هدایت الکتریکی اشاره نمود که برای نمونه های مختلف آب در این منطقه بین ‮‭390‬ تا ‮‭4445‬ میکرومهوس بر سانتیمتر در تغییر است و یا به غلظت بعضی از عناصر از جمله سدیم و کلرید اشاره نمود که در برخی مناطق حوضه تا ‮‭20‬ برابر نقاط دیگر افزایش یافته است. هم چنین، تغییر غلظت سولفات و کلرید در سرشاخه ها چندان زیاد نمی باشد و در اکثر سرشاخه ها یون غالب بی کربنات می باشد. علاه بر این، کیفیت آب رودخانه های کشکان وسیمره بر اساس نمودار پایپر از نوع بی کربناته کلسیمی منیزیمی، براساس نمودار ویلکاکس برای مصارف کشاورزی مناسب و طبق نمودار شولر برای شرب محدودیتی ندارند. هم چنین، نتایج نشان می دهد کیفیت آب حوضه سیمره نسبت به کشکان از کیفیت پایین تری برخوردار است. آب های سطحی بررسی شده از نظر خطر شوری در کلاس متوسط و از نظر قلیاییت در کلاس کم قرار می گیرند. بررسی کیفیت آب از بالا دست به پایین دست نشان می دهد که در سرشاخه ها از جمله حوضه هنام در کشکان و حوضه مرک در سیمره، کیفیت آب در همه ادوار نسبت به پایین دست مناسب تر و تغییرات بعدی آن نیز کمتر بوده است. از جمله این تغییرات، پس از محل بهم پیوستن دو رودخانه کشکان و سیمره به سمت پایین دست، غلظت یون های سولفات و کلرید به طور غیر یکنواخت افزایش یافته است. تنها استثنا کیفیت آب ایستگاه چلهول در بالا دست می باشد که غلظت یون سولفات بیش از سایر آنیونصهاست و غلظت یون کلرید نیز در این ایستگاه بیش از یون بی کربنات می باشد و این نشانگر نقش جنس سازندهای زمین شناسی غالب در حوضه چلهول است که متشکل از ژیپس و مارن می باشد. بر اساس نتایج حاصله به عنوان یک نتیجه گیری کلی می توان گفت که توسعه شهری و صنعتی و افزایش سطح زیر کشت اراضی زراعی و باغی و بخصوص زراعت آبی در زیر حوضه های کرخه به همراه کاهش بارندگی و دبی رودخانه مهمترین عوامل کاهش درجه اسیدیته، افزایش شوری، و بالا رفتن میزان آنیون ها و کاتیون های منابع آب رودخانه کرخه محسوب می شوند. با توجه به نتایج این تحقیق لازم است در بهره برداری از منابع آب حوضه به روند تغییرات تخریب کیفیت آب که رو به افزایش است توجه ویژه شود و گرنه با روند افزایشی تخریب کیفیت آب پیامد ناگواری برای منابع در آینده خواهد داشت. هم چنین، از آنجایی که کیفیت آب زیر حوضه ها در بالا دست هم دارای وضعیت مناسبتری بوده و هم روند تغییرات آن در طول زمان نسبت به پایین دست جزیی تر می باشد، لذا لازم است قبل از تخریب کیفیت آب این بخش، برنامه جامعی برای مدیریت آن تدوین شده تا با رشد جمعیت آتی کیفیت آب این بخش در معرض تخریب قرار نگیرد. واژه های کلیدی: کیفیت آب، کرخه، کشکان، سیمره، هنام، مرک، کاتیون ها، آنیون ها، ایکاردا، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.