بررسی وارایه راهکارهای مدیریت پایدار ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر

شش گونه ماهیان خاویاری دریای خزر ، بزرگترین ذخایر طبیعی تاسماهیان جهان را تشکیل می دهند . این گونه های با ارزش ذخیره منحصر بفرد ژنتیکی دریای خزر هستند که نه تنها از لحاظ علمی از جایگاه ویژه ای برخوردارند ، بلکه در تولید گوشت و خاویار و کسب درآمدهای ارزی ، ایجاد اشتغال و توسعه صنعت توریسم ، سهم بسزایی را ایفا می نمایند . با توجه به وضعیت بحرانی این ماهیان در دریای خزر و بیم از دست دادن برند جهانی خاویاری ایران ، شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی طرحی را با عنوان " ارایه راهکارهای علمی و تخصصی مدیریت و بهره برداری پایدار ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر " جهت اجرا به موسسه تحقیقات بین المللی تاسماهیان دریای خزر ارسال نمود که مقرر شد در این طرح موضوعاتی چون بررسی و شناخت وضعیت ماهیان خاویاری ( از گذشته تا حال ) و شناسایی و تجزیه و تحلیل نقاط قوت ، ضعف ، فرصتها و تهدیدهای مربوط به صید و بهره برداری پایدار از ذخایر ماهیان خاویاری مورد بررسی قرار گیرد و در نهایت وضعیت مطلوب و نقشه راه مدیریت و بهره برداری پایدار ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر ترسیم گردد . نتایج نشان داد که میزان صید ماهیان خاویاری در دریای خزر از 3/16 هزارتن در سال 1990 با 7/97 درصد کاهش ، به مقدار 380 تن در سال 2009 رسیده است . میزان صید ماهیان خاویاری در ایران نیز در طی دو دهه اخیر به شدت کاهش یافته است . در سال 1371 میزان صید در حدود 2/2058 تن بود که متاسفانه با کاهش چشمگیر 99 درصدی در سال 1392 به حدود 271/20 تن رسیده است . میزان صادرات خاویار مربوط به کشور ما در سال 1372 معادل 166 تن به ارزش 05/31 میلیون دلار بود. در سال 1380 میزان خاویار صادر شده برابر 71 تن معادل 44 میلیون دلار بود که روند کاهشی را از لحاظ تناژ طی نموده است که متاثر از کاهش ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر بوده است . این روند در سایر کشورهای حاشیه دریای خزر نیز مشاهده شده است . بیشترین میزان رها کرد بچه ماهیان خاویاری مربوط به سال 1377 بود که شیلات ایران توانست حدود 6/24 میلیون عدد بچه ماهی به رودخانه های حاشیه جنوبی دریای خزر رهاسازی نماید . این درحالی است که میزان رها کرد بچه ماهیان خاویاری در سال 1392 برابر 2/2 میلیون عدد بود که 91 درصد کاهش نشان می دهد . این کاهش در کل دریای خزر نیز نمایان بوده و بر اساس آخرین آمار منتشره و در دسترس از سایر کشورهای حاشیه دریای خزر ، میزان رها کرد بچه ماهیان خاویاری در سال 2001 برابر 3/96 میلیون عدد بوده که در سال 2009 به 4/40 میلیون عدد کاهش یافته است که 58 درصد کاهش نشان می دهد . همچنین میزان ذخایر ماهیان خاویاری در دریای خزر ( بغیر از آبهای ایران ) از سال 1347 روند کاهشی را نشان می دهد و از حدود 200 میلیون عدد در سال 1347 به کمتر از 50 میلیون عدد در سال 1383 رسیده است که 25 درصد کاهش نشان می دهد . فراوانی ماهیان خاویاری در دریای خزر طی سالهای 1976 تا 2005 کاهش شدیدی داشته است . بر اساس اطلاعات حاصل از گشت های ارزیابی ذخایر ، ارایه شده توسط انستیتو کاسپنیرخ روسیه فراوانی ماهیان خاویاری از 4/144 میلیون عدد در سال 1355 (1976میلادی) به کمتر از 79/38 میلیون عدد در سال 1384 (2005) رسیده است . در سواحل ایرانی دریای خزر نیز فراوانی ماهیان خاویاری از 71 میلیون عدد در بهار سال 1381 به حدود 831 هزار عدد در بهار سال 1389 رسید و در طی همین مدت میزان زی توده ( بیوماس ) این ماهیان از 10 هزار تن به حدود 760 تن تنزل پیدا نمود . کارشناسان عنوان می نمایند که عواملی چون صید بی رویه و صید غیر مجاز ، کاهش شدید تکثیر طبیعی ، تخلیه حجم زیادی از فاضلاب های صنعتی و شهری در مناطق تخمریزی ، فعالیت های مربوط بهاکتشاف و استخراج منابع نفت در دریای خزر ، همچنین نظام بهره برداری و مدیریت نابسامان ذخایر ماهیان خاویاری از عوامل تاثیر گذار بر کاهش ذخایر این ماهیان در دریای خزر بوده است که از میان آنها ، صید بی رویه و صید غیر مجاز یکی از مهمترین عوامل تاثیر گذار بر ذخایر می باشد .بررسی شناسایی و تجزیه و تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهای مربوط به بهره برداری پایدار ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر ، با استفاده ازروش آنالیزSWOT( Strength, Weakness, Opportunity, Treat )، تجزیه و تحلیل ها انجام گرفت . نتایج نشان داد که نقاط قوت شامل انحصاری بودن صید ، آگاهی صیادان از چگونگی استقرار دام ، وجود صیدگاه ها و پراکنش مناسب آن ها در کرانه ی ایرانی دریای خزر، وجود کارشناسان و خاویار سازان مجرب در صیدگاههای ماهیان خاویاری ، داشتن زیر ساخت های لازم در صیدگاه ها، برتری خاویار دریایی به خاویار پرورشی، داشتن آزمایشگاه کنترل کیفی و کارشناسان امور بهداشتی، مشخص بودن زمان صید هر گونه از تاسماهیان، ابزار صید و مشخصات فنی آن ها معلوم است، دسترسی به قایق موتوری برای رساندن سریع ماهیان به صیدگاه ها و یا مراکز تکثیر، امکان رهاسازی ماهیان نارس و یا انتقال آن ها به مراکز تکثیر ، اجرای مقررات HACCP در خاویار سازی های صیدگاه ها و وجود زیر ساختهای نگهداری محصول ماهی و خاویار ، فرآوری وعرضه ی خاویار رقم سه بوده است. نقاط ضعف نیز شامل مدیریت های نا پایدار و غیر تخصصی، تغییرات مداوم تشکیلات، فروش برخی از صیدگاه ها، جدایی نهاد بهره بردار ازبازسازی،تحقیقات و حفاظت ، افزایش تلاش صیادی ازسال 1363 ، تعطیل نمودن صید و عدم اطلاع از میزان ذخایر تاسماهیان، نداشتن ارتباط با کشورهای منطقه، به کارگیری صیادان سودجو در شرکت های پیمانکار صید، آگاه نبودن از قوانین Ecocide (جنایت علیه محیط زیست)، نداشتن آمار از صید ماهیان کوچک ونارس در دامهای مکشوفه توسط یگان حفاظت منابع، عدم همکاری با بخش تکثیر برای تهیه مولدین مناسب، نداشتن برنامه اجرایی کارآمد برای حفاظت از ذخایرتاسماهیان و در نهایت کمبود اطلاعات حقوقی برای پیگیری صید غیر قانونی و قاچاق خاویار بوده است. بر اساس بررسیهای انجام گرفته حاصل از پرسشنامه های گردآوری شده از پاسخ