استخراج و تجزیه کمی و کیفی اسانس گونه های مختلف مرزه کشت شده در برخی مناطق اکولوژیک کشور - مطالعه موردی: استان خراسان رضوی

مرزه (Satureja spp.) گیاهی است دارویی از خانواده Lamiaceae که علاوه بر استفاده سنتی از نظر کاربرد درصنایع غذایی و دارویی نیز حایز اهمیت است. مهمترین ترکیب های شیمیایی موجود در اسانس این جنس ترپنوییدها (تیمول،کارواکرول و پارا سیمن) و فلاوونوییدها می باشند. به منظور مطالعه کمیت و کیفیت اسانس اکسشن ها وگونه های مختلف مرزه آزمایشی در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با 3 تکرار در مزرعه تحقیقاتی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی اجرا گردید. جهت اجرای آزمایش، بذر اکسشن های گونه های مختلف مرزه از موسسه تحقیقات جنگلها ومراتع کشور تهیه شد. در طی سه سال متوالی پس از کشت سرشاخه های گل دار جمع آ وری و پس از خشک شدن، به روش تقطیر با آب به مدت 2ساعت اسانس گیری شدند. بازده اسانس بر اساس درصد ماده خشک محاسبه گردید. ترکیب های تشکیل دهنده اسانس با استفاده از کروماتوگرافی گازی تجزیه ای و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی اندازه گیری و شناسایی شدند. نتایج نشان داد که گونه S. atropatana دارای کمترین و گونه های S. rechigeri و(4/7درصد) ، S. khuzistanicaو (3/5درصد)، و اکسشن 21 از گونه S. muticaو (3/4درصد) دارای بیشترین بازده اسانس در بین گونه ها بودند. در گونه S. mutica با رشد گیاه بازده اسانس اکسشن های 1و2 کاهش و در اکسشن34 افزایش یافت. درگونه های S. macrantha ، S. atropatana و S. sahendica بازده اسانس در طی سالهای پس از کاشت ثابت بود اما این روند در گونه های S. bachtiarica و S. spicigera کاهش نشان داد. بیشترین عملکرد اسانس به ترتیب در اکسشن های 1و2و34 از گونه S. mutica ، اکسشن 32 از گونه S. specigera و اکسشن 8 از گونه S. sahendica مشاهده شد. در اکسشن های ذکر شده گونه های فوق عملکرد اسانس با رشد گیاه افزایش قابل توجهی نشان داد. همچنین نتایج نشان داد که 4 ترکیب کارواکرول، تیمول، پارا -سیمن و گاما -ترپینن، اجزای اصلی اسانس اغلب اکسشن های گونه های مختلف مرزه را تشکیل دادند. در گونه های S. mutica ، S. atropatana و S. spicigera تیمول، کارواکرول، پارا-سیمن و گاما -ترپینن، در گونه های S. macrantha و S. sahendica تیمول، پارا -سیمن و گاما -ترپینن، در گونه S. bachtiarica کارواکرول و پارا -سیمن، و در گونه های S. rechingeri و S. khuzistanica کارواکرول به عنوان اجزا اصلی تشکیل دهنده اسانس بودند. مجموع مقدار تیمول و کارواکرول در اکسشن ها و گونه های مختلف مرزه و در سال های مختلف، متفاوت بود. در تمام گونه های مورد مطالعه، مجموع این دو ترکیب در طی رشد گیاه کاهش نشان داد.میزان کاهش در گونه S. atropatana بیشتر از سایر گونه ها بود و کمترین میزان کاهش در گونه های S. bachtiarica وS. spicigera مشاهده شد. اکسشن 49 از گونه S. rechigeriو (7 /90%) و اکسشن 28 از گونه S. khuzistanica و (5 / 88 %) دارای بیشترین مقدار مجموع تیمول و کارواکرول بودند و کمترین مقدار مجموع تیمول و کاروکرال در اکسشن 3 از گونه S. macranthaو (8 /42%) مشاهده شد. با اینکه گونه های ( S. rechigeri و S. khuzistanica از کیفیت اسانس بالایی برخوردار بودند اما سازگاری خوبی با شرایط آب و هوایی مشهد نداشتند. واژه های کلیدی: اسانس، مرزه، اکسشن، تیمول، کارواکرول