بررسی اهمیت و روش های مدیریتی نماتدهای خاکزاد گندم در ایران

به منظور شناسایی نماتدهای خاکزاد غلات تعداد ‮‭1165‬ نمونه خاک همراه با ریشه غالبا از مزارع گندم و تعدادی مزارع جو از مناطق مختلف استانهای خراسان رضوی، گلستان، فارس، لرستان، اصفهان و خوزستان همراه با ثبت موقعیت جغرافیایی آنصها جمع-آوری شد. نمونه ها پس از انتقال به آزمایشگاه با روش های معمول نماتد شناسی بررسی شدند. شناسایی گونه ها براساس مشخصات مرفولوژی و مولکولی انجام شد. در این بررسی چهار گونه از نماتدهای مولد زخم ریشه ‭Pratylenchus.neglectus‬، ‭P. pseudopratrensis‬، ‭P.thornei ‬و‭Pratylenchoides ritteri ‬و سه گونه از نماتدهای سیستی ‭Heterodera filipjevi‬، ‭H. avenae ‬و ‭H. latipons ‬از مزارع گندم و جو استان های مورد بررسی جداسازی و شناسایی شد. نتایج بررسی نمونه ها و نقشه پراکنش نماتدهای مولد زخم ریشه و نماتدهای سیستی در مزارع غلات استانهای مورد بررسی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی ‭(GIS) ‬تهیه و ارایه شده است. با توجه به آستانه های خسارت ذکر شده در ارتباط با نماتدهای مولد زخم ریشه در منابع مختلف، در استان گلستان %،‮‭20‬ استان خراسان رضوی 4/%،‮‭11‬ استان لرستان %،‮‭15‬ در استان اصفهان 5/%‮‭54‬ نمونه های جمعص آوری شده، به عنوان نمونه های دارای آلودگی شدید در نظر گرفته شدند. در مورد نماتدهای سیستی غلات ‮‭26/8‬%، ‮‭14/5‬%، ‮‭66/7‬% ، 8/%6 نمونه های بررسی شده به ترتیب در استانهای اصفهان، خوزستان، گلستان و خراسان رضوی دارای میزان جمعیت بیشتر از حد آستانه خسارت ذکر شده در منابع بودند. بر این اساس می توان احتمال کاهش محصول گندم ناشی از این نماتدها را در تعدادی از مزارع غلات متصور بود. گرچه لازم است آستانه خسارت تحت شرایط محیطی مختلف از قبیل دسترسی آب و مواد غذایی و فاکتورهای ژنوتیپیکی شامل واکنش تحمل یا مقاومت ارقام تعیین شود ولی بنظر میرسد آستانه خسارت برای این دو گروه از نماتدها در مزارع دیم و مزارع تحت تنش آبی کمتر از مزارع آبی و مناطقی است که دارای بارندگی کافی هستند و تنش آبی به عنوان یکی از کلیدی ترین فاکتورهای محیطی میتواند آسیب ایجاده شده توسط این دو گروه از نماتدها را تشدید کند، شرایطی که در اکثر مزارع غلات نمونه برداری شده قابل مشاهده بود. میزان خسارت نماتدهای مولد زخم ریشه در استان های خراسان رضوی، کرمانشاه و همدان روی تعدادی از ارقام گندم در شرایط مزرعه برآورد شد. میزان خسارت نماتدهای مولد زخم ریشه در شرایط مزرعه در ایستگاه اسلام آباد غرب کرمانشاه در سه رقم گندم آذر ،2 سرداری، و ریژاو بترتیب 7/،‮‭20/5 22‬ و ‮‭13‬ درصد برآورد شده است، همین ارزیابی روی جو رقم سرارود یک 1/%‮‭16‬ بود. کنترل نماتدهای مولد زخم ریشه در شرایط مزرعه در ایستگاه تحقیقات نیشابور موجب افزایش عملکرد محصول در ارقام گندم سبلان، پیشتاز و سرداری بترتیب بمیزان ‮‭19‬%، %6 و %8 شد. نتایج بررسی در استان همدان حاکی از افزایش ‮‭6/7‬ و ‮‭22/3‬ درصد محصول دانه گندم در دو سال متوالی انجام آزمایش بود. واکنش تعدادی از لاین ها و ارقام متداول گندم و تعداد ‮‭60‬ لاین از خزانه های مرکز نحقیقات بین المللی سیمیت نسبت به دو گونه نماتد مولد زخم ریشه ارزیابی شد، از بین ارقام و لاین های گندم بررسی شده، ارقام دز، شیراز، اکبری، اترک، پارسی، سیوند، الوند، پیشتاز نسبت به گونه‭P. thornei ‬و ارقام مغان ،3 پیشتاز، دز، دریا، چمران، نیک نژاد، گاسکوژن، بم، بهار نسبت به گونه ‭P. neglectus ‬در گروه مقاوم قرار گرفتند. دو رقم گندم دز و پیشتاز نسبت به هر دو گونه نماتد مولد زخم ریشه ‭P. thornei ‬و ‭P. neglectus ‬بعنوان ارقام مقاوم ارزیابی شدند. تاثیر تناوب زراعی روی نماتدهای مولد زخم ریشه در زراعت گندم با استفاده از گیاهان معمول در کشت در استانهای کرمانشاه و همدان انجام شد. تیمار های گندم-گندم و گندم کلزا منجر به افزایش جمعیت نماتد زخم ریشه گردید. بهترین تیمار گندم-آیش بود که باعث کاهش جمعیت نماتد و افزایش عملکرد شد، تیمار گندم نخود بهترین تیمار از نظر افزایش عملکرد بود.. بررسی واکنش گندم رقم سرداری در برابر سطوح مختلف جمعیت دو گونه نماتد زخم ریشه ‭Pratylenchus thornei ‬و ‭P. neglectus‬نشان داد که گونه ‭P. thornei ‬در مقایسه با گونه ‭P. neglectus ‬اثر بیشتری در کاهش متغیرهای رشدی دارد به طوری که باعث ‮‭28/2‬ و ‮‭39/6‬ درصد کاهش بترتیب تعداد و وزن خوشه ها شد. بررسی برهمکنش نماتدهای مولد زخم ریشه و قارچ های مولد پوسیدگی طوقه و ریشه گندم ‭F. culmorum ‬و F، ‭pseudograminearum ‬نشان داد خسارت وارده بر گیاه در مایه زنی هر دو عامل بیشتر از هر یک از عوامل به تنهایی بود. بیشترین خسارت بر گیاه در مایه زنی تناوبی عوامل (نماتد یک هفته قبل از قارچ) مشاهده گردید. گونه ‭P. thornei ‬خسارتزاتر از ‭P. neglectus ‬بوده و برهمکنش آن با قارچ ‭F. pseudograminearum ‬بیشترین خسارت را بر گیاه وارد ساخت. بررسی حاضر اطلاعات پایه ای نسبتا مناسبی را در ارتباط با اهمیت این دو گروه از نماتدها روی غلات در تعدادی از استان های کشور فراهم کرده است، حال با استفاده از این داده ها، چشم انداز تحقیقات آینده روی شیوه های مدیریت این نماتدها از طریق بررسی منابع مقاومت در ارقام بومی و تجاری کشور با استفاده از مارکرهای مولکولی و همچنین اهمیت اقتصادی نماتدهای مولد زخم و نماتدهای سیستی غلات در تولید گندم در مناطق دیم و کم باران خواهد بود. مضافا این که پراکنش و میزان آلودگی این دو گروه از نماتدها در مناطق مطالعه نشده مورد تاکید است. واژه های کلیدی: گندم، نماتدهای سیستی غلات، نماتدهای مولد زخم ریشه، خسارت، مقاومت، تناوب