الهام جرفی
رضا سیدمرتضائی

ژنتیک جمعیت ماهیان و مدیریت شیلات رابطه بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند. یکی از عمده ترین مسایل در ژنتیک جمعیت، شناخت تفاوت ها بین جمعیتهای مناطق مختلف در محدوده جغرافیایی پراکنش آنها است که می تواند در تصمیم گیری های مدیریت شیلاتی از جمله بهره برداری پایدار و حفاظت از تنوع ژنتیکی مورد استفاده قرار گیرند. ابداع روش تکثیر ‭DNA ‬با استفاده از تکنیک ‭PCR ‬امکان بررسی تنوع ژنتیکی در جمعیت های ماهیان را در سطح مولکولی فراهم نموده است. یکی از این روش ها ‭RAPD ‬می باشد که اساس آن بر پایه تکثیر ‭DNA ‬با استفاده ازآغازگرهای کوتاه با چینش دلخواه می باشد. از ویژگی های مهم آنالیز ‭RAPD‬، به دست آوردن تعداد زیادی نشانگر ژنتیکی با استفاده از مقادیر کمی از ‭DNA ‬بدون نیاز به کلونینگ، چینش یابی یا سایر شاخص های مولکولی ژنومی می باشد. صبور ‭Tenualosa ilisha ‬یک ماهی کوچگر رودرو است که زیستگاه طبیعی آن در مناطق پایین دست رودها، خورها و ساحل دریا می باشد و به منظور تخمریزی وارد مناطق بالادست رودخانه ها می شود. هدف از این بررسی، مطالعه ژنتیکی جمعیتهای صبور موجود در آب های استان خوزستان با استفاده از روش ‭RAPD ‬بود. برای این منظور، ابتدا ‮‭15‬ آغازگر بر روی 4 نمونه از هریک از مناطق مورد بررسی آزمایش شد و شرایط ‭PCR ‬با تغییر پارامترهای مربوطه شامل غلظت آغازگرها، کلرید منیزیم، دی نوکلیوتیدها، آنزیم پلیمراز ‭Taq‬، نمونه ‭DNA ‬و همچنین تعداد چرخه های دمایی بهینه سازی گردید. بر اساس نتایج اولیه 9 آغازگر که بهترین پلی مورفیسم را نشان دادند، برای آنالیز نهایی ‮‭60‬ نمونه متعلق به مناطق اروندرود، کارون، بهمنشیر، سواحل دریای خلیج فارس و عراق (شط العرب) (‮‭12‬ نمونه از هر ناحیه جغرافیایی) به کار گرفته شدند که حاصل آن ‮‭58‬ نوار پلی مورفیک خوانا بود. برای تحلیل داده ها از نرم افزارهای تخصصی ‭RAPDPLOT‬، ‭RAPDDIST ‬و ‭POPGENE ‬استفاده گردید. همچنین نتایج به دست آمده با آنالیز ‭Canonical Discriminant ‬مورد بررسی آماری قرار گرفتند. بر اساس نتایج به دست آمده بیشترین فاصله ژنتیکی بین نمونه های صبور عراق و دریا به میزان ‮‭0/2870‬ و کمترین فاصله به مقدار ‮‭0/1042‬ بین جمعیتهای اروندرود و بهمنشیر مشاهده شد. درخت فایلوژنتیک ‭UPGMA ‬مربوط به فاصله ژنتیکی جمعیتها نشان داد که نمونه ماهیان مربوط به رود کارون و دریا در یک سو و جمعیت های اروندرود و بهمنشیر و عراق در سوی دیگر قرار دارند، و این می تواند بیانگر این فرضیه باشد که ماهی صبور دارای دو جمعیت جداگانه عراقی و ایرانی است و برای تخمریزی رودخانه اختصاصی خود را انتخاب می نماید. بر اساس این فرضیه احتمالا مقصد نهایی نمونه های برداشت شده از دریا، رودخانه کارون بوده است و دو گروه مجزای دیگر می توانند مربوط به رودهای دجله و فرات در عراق باشند. همچنین، آنالیز آماری ‭Canonical Discriminant ‬بیانگر مجزا بودن گروه های ماهیان صبور تحت بررسی و وجود همبستگی بالا بین داده های هر منطقه جغرافیایی بود (‮‭01.0‬‭> P) ‬که این احتمال زندگی گله ای جمعیت های این ماهی را مطرح می نماید. براساس دو فرضیه بالا و با در نظرگرفتن موقعیت افراد مناطق مختلف بر روی درخت فایلوژنتیک به دست آمده احتمالا رودخانه بهمنشیر گذرگاهی اختصاصی برای کارون و مشترک با شطالعرب می باشد در حالی که اروندرود گذرگاه اختصاصی شطالعرب است. تایید هر سه فرضیه فوق نیازمند بررسی بیشتر می باشد. واژه های کلیدی: خوزستان، کارون، اروندرود، بهمنشیر، خلیج فارس، صبور، ‭Tenualosa ilisha‬، ‭RAPD-PCR.