ابوالقاسم دادرسی سبزوار
علیرضا مجیدی
مهدی مطلوبی

از اولویت های تحقیقاتی شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی در سال ،‮‭1388‬ حفاظت از منابع آب استان با هدف دستیابی به راهکارهای ایجاد رضایت مشتریان شرکت بوده است. حفظ منابع آبی به روش های گوناگونی امکان پذیر است، که یکی از این روش ها، بهره برداری بهینه از آب قنوات در فصول غیر زراعی میباشد. از نقطه نظر تحقیق و با رویکرد حفاظت از منابع آب لازم است این مسیله بررسی گردد که آیا روش هایی برای استفاده از آب قنوات در این فصول وجود دارد؟ به این ترتیب هدف اصلی تحقیق، شناسایی روش های استفاده ی بهینه از آب قنوات، به منظور احیای منابع آب در فصول غیر زراعی و نهادینه کردن روش های بهره برداری مناسب از آب می باشد. برای انجام پژوهش، از میان قنوات موجود شهرستان سبزوار که به نظر میرسید، دارای آب مازاد در فصول غیر زراعی میباشند، قنات د هراز به علت آبدهی بالا، نزدیکی به مرکز شهرستان با هدف کاهش هزینه های مسافرت، پایین بودن دامنه ی تغییرات سالانه دبی قنات، کیفیت خوب آب قنات و تاکید مسیولین اجرایی مرتبط با قنات در سطح شهرستان مبنی بر همکاری مناسب مالکین قنات در موارد مشابه، به عنوان مطالعه ی موردی برای تحقیق حاضر انتخاب گردید. سه معیار مورد ارزیابی در پژوهش حاضر عبارتند از: 1- ذخیره آب در کوره ی قنات و یا استخر های خارج از قنات، 2- استفاده ی چند منظوره از آب قنات و 3- استفاده از محصولات نیازمند به آبیاری در فصولی که آب قنات بیهوده تلف میشود و یا کشت های گلخانه ای. کلیه ی آمار و اطلاعات قنات منتخب جمع آوری و با انجام مطالعات میدانی و دفتری، میزان دقیق آب مازاد در فصل غیر زراعی تعیین شد. به منظور مطالعات دقیق میدانی شامل پایداری کوره قنات، مطالعه ی کمیت و کیفیت آب مازاد قنات، بررسی الگوی کشت اراضی پایین دست قنات، مطالعات مکانیک خاک و جمع آوری سایر اطلاعات مورد نیاز قنات منتخب، یک فرم اطلاعاتی طراحی و تنظیم و در مرحله ی عملیات میدانی برای قنات منتخب، مورد استفاده قرار گرفت. مهمترین بخش اجرای پروژه به لحاظ میزان هزینه کرد و زمان مورد نیاز اجرا، اختصاص به نمونه برداری آب و خاک و انجام آزمایشات مورد نیاز دارد که حدود یک سوم از پیشرفت فیزیکی کل طرح را شامل میگردد. برای دست یابی به این بخش از اجرای پروژه، یک نمونه از آب قنات در فصل غیر زراعی برداشت و در آزمایشگاه مورد آنالیز قرار گرفت و طی آن، دمای آب قنات، ویژگی های فیزیکوشیمیایی نمونه ی آب شامل ‭EC‬، ‭PH‬، نیترات، کاتیون ها و آنیون های مهم آن تعیین گردیدند. افزون بر آن نمونه ی دیگری در همین فصل برداشت و برای انجام آزمایشات میکروبی و آزمایشات ویژه، به آزمایشگاه ارسال گردید. در آنالیز میکروبی آب، تعداد کل میکروارگانیزم ها در هر سی سی ( کل باکتری های هوازی و بی هوازی)، کلی فرم های مدفوع و مجموع کلی فرم ها، تعیین گردیدند. همچنین برای آزمایشات ویژه ی آب، سه پارامتر ‭B.O.D (‬اکسیژن مورد نیاز فعالیت های بیولوژیکی)، ‭C.O.D (‬اکسیژن مورد تقاضای فعل و انفعالات شیمیایی) و ‭D.O (‬اکسیژن محلول)، تعیین شد. به منظور مطالعه ی میزان دقیق آب مازاد در فصل غیر زراعی، از یک دستگاه مولینه و یک دستگاه فلوم ‭W.S.C ‬تیپ ،4 استفاده و در فواصل زمانی یک ماه و فصلی، میزان آب قنات برآورد و با انجام بررسی های دقیق میدانی و گفتگوی چهره به چهره با مالکین، نمایندگان قنات، مستاجرین قنات، مقنی های محلی، ادارات اجرایی مرتبط با قنات و کشاورزی و سایر آگاهان ساکن یا غیر ساکن در روستا، همچنین با تکیه بر اطلاعات کسب شده در خصوص پراکندگی اراضی و باغات، آب مازاد تعیین گردید. همچنین در این تحقیق به منظور بررسی ویژگی های فیزیکوشیمیایی خاک های مارنی محدوده قنات دهراز، سه نمونه خاک مارنی برداشت و جهت آنالیز به آزمایشگاه خاکشناسی منتقل شد. و بالاخره با انجام عملیات حفر چاه شناسایی دستی تا عمق 5 متری سطح زمین و انجام حفاری ژیوتکنیک به روش ماشینی تا عمق ‮‭25‬ متر، نمونه های مورد نیاز برداشت و برای انجام آزمایشات تحکیم و برش به آزمایشگاه فنی و مکانیک خاک ارسال شد. با تکمیل نمونه برداری های آب و خاک در این مرحله از اجرای پژوهش، تمام اهداف پیش بینی شده در این بخش نیز، محقق گردید. با هدف بررسی شرایط کوره قنات و مطالعه ی ویژگی های بهره برداری قنات دهراز، بررسی های کامل زمین شناسی، ژیومورفولوژی و خاکشناسی محدوده ی قنات صورت پذیرفت. در این مرحله از اجرای طرح، نقشه ی زمین شناسی مسیر قنات نیز تهیه شد. نتایج نشان داد که بیش از یکصد و چهل ویک هزار متر مکعب در سال آب مازاد در قنات وجود دارد که با تکیه بر نتایج حاصل از نمونه برداری های صحرایی و مطالعات میدانی، این آب برای شرب، پرورش آبزیان و کشت های گلخانه ای افزون بر آبیاری زراعی، قابل بهره برداری است. همچنین با توجه به وضعیت زمین شناسی مسیر کوره ی قنات، امکان ذخیره سازی آب در کوره ی قنات میسر نبوده و این گزینه از گزینه های مورد نظر در روش پژوهش، منتفی است، با این وجود محل مناسبی در مجاورت مظهر قنات، شرایط لازم برای ذخیره سازی آب جهت شرب را دارد.