از فوکوشیما تا پلاسکو

رییس جمهور حسن روحانی در نهم بهمن 1395 هییتی ویژه برای بررسی حادثه فروریختن ساختمان پلاسکو معین کرد که برای اولین بار در تاریخ ایران، هییتی به کلی غیردولتی است و وظیفه داشت علل بروز حادثه، شیوه مدیریت حادثه و علل ساختاری بروز آن را مشخص کرده و راهکارهایی برای پیشگیری از آن ارایه نماید. یکی از مهمترین نکات در این حکم آن است که رییس جمهور این هییت را موظف به ارایه گزارش به «ملت ایران» ساخته است. نتیجه گزارش ها درباره حوادث مشابه همواره به دولت ارایه می شده و در اغلب موارد در نهایت جامعه از نتیجه بررسی مطلع نمی شده یا کیفیت اطلاع رسانی به گونه ای بوده که برای مردم ابهام آمیز بوده است. اعضای هییت های بررسی نیز اغلب نامشخص یا منتسب به مقامات اجرایی بوده اند. این اولین بار است که هییتی غیردولتی موظف به بررسی حادثه و ارایه گزارش به ملت ایران شده است. تشکیل هییت های ویژه بررسی حوادث در جهان سابقه ای طولانی دارد اما یکی از مهمترین این هییت ها برای بررسی حادثه ای مهم در ژاپن تعیین شد. سونامی در ژاپن و «حادثه نیروگاه اتمی فوکوشیما» سبب شد هییتی ده نفری از سوی مجالس ژاپن برای بررسی حادثه تشکیل شود. گزارش عملکرد این هییت که اتفاقا برای اولین بار در تاریخ ژاپن با ترکیبی غیردولتی تشکیل می شد، نمونه ای از عملکرد این گونه هییت هاست و حاوی نکات مهمی برای هییت ویژه بررسی حادثه پلاسکوست. «کیوشی کوروکاوا» متذکر می شود که کمیسیون تحقیق و تفحص تشکیل شده اولین کمیسیونی است که از جانب پارلمان اختیار یافته و مستقل از دوایر و سازمان های حکومتی فعالیت کرده و امیدوار است این تمهید و تلاش بتواند به توسعه جامعه مدنی ژاپن کمک نماید. این همان هدفی است که هییت ویژه حادثه پلاسکو نیز در صورت پایبندی به اصل بی طرفی و بررسی کارشناسانه می تواند به آن دست یابد. کمیسیون ژاپنی همچنین بر مسایل ساختاری منجر به بروز حادثه تاکید می کند و تصریح می نماید« اگر افراد ژاپنی دیگری هم جای مسیولان و مسببان این سانحه بودند؛ به احتمال زیاد حاصل کار همین می بود و در اصل ماجرا تفاوتی ایجاد نمی شد». همین مبناست که سبب می شود نویسندگان گزارش تصریح کنند:«این گزارش، انتقادات تندی را متوجه افراد و سازمان های بی شماری می کند، اما هدف ما این نیست که تقصیر را به گردن کسی بیندازیم و البته نباید هم اینگونه باشد. هدف باید درس گرفتن از این فاجعه و بررسی دقیق دلایل اصلی آن باشد تا این اطمینان حاصل شود که فجایع این چنینی هرگز دوباره تکرار نمی شوند». هدف نهایی گزارش هییت ویژه پلاسکو نیز چنان که رییس جمهور تاکید کرده اند باید رویه ها و ساختارهای منجر به بروز حادثه و نوع مدیریت آن را آشکار سازد و درس های برآمده از حادثه را به توشه ای برای اصلاحات در آینده بدل سازد. جریان رخدادها و رفتارها – بالاخص مدیران دستگاه های مسیول – نشان از آن دارد که ممکن است این حادثه نیز به نمونه ای از حوادث گذشته تبدیل شود و درسی برای آینده نداشته باشد. نویسندگان گزارش می نویسند «ذهنیت جمعی بوروکراسی ژاپن که بر اساس آن وظیفه هر مسیول و کارمند دفاع از منافع سازمان مطبوع خود است کارمندان را تا بدانجا رساند که منافع سازمانی را بالاتر از وظیفه بزرگتر خود در حفاظت از امنیت عمومی قرار دهند». این ذهنیت کم و بیش در اظهارنظرهای پس از حادثه پلاسکو نیز قابل رویت است و بدان معناست که هییت ویژه بررسی حادثه پلاسکو می تواند و شایسته است راهکارهای فراتر رفتن از این ذهنیت، و راهکارهای نهادی تضمین گریز از این وضعیت را ارایه دهد. این ذهنیت است که درس گرفتن از حادثه پلاسکو را ناممکن می سازد و مقاومت در برابر فشار نظارتی و سرپوش گذاشتن بر ناکارآمدی های سازمانی منجر به بروز حادثه و حوادث مشابه در آینده را توجیه می کند. مهم آن است که گزارش هییت ویژه حادثه پلاسکو در نهایت شفافیت، دارای بیشترین تطابق با معیارهای علمی، به دور از هر گونه فشار و ملاحظه سیاسی، معطوف به تحلیل های ساختاری، و با جلب مشارکت بخش بزرگی از بدنه علمی و کارشناسی کشور تهیه شود. این گزارش می تواند راهی به سوی بازسازی سرمایه اجتماعی، کارآمد نشان دادن استفاده از توانمندی کارشناسان غیردولتی، و نشان دادن استواری دولت برای عمل شفاف در مقابل مردم باشد. هییت ویژه بررسی حادثه پلاسکو وظیفه دشواری پیش رو دارد. گزارش این هییت اگر اعتماد مردم را جلب کند و شفافیت و دقت آن مورد تایید قرار گیرد، راه برای استفاده از ابزار هییت های ویژه غیردولتی برای بررسی حوادث باز خواهد شد و روزنه ای برای پاسخگویی نیز گشوده می شود. شفافیت و دقتی که از این هییت انتظار می رود همان چیزی است که جامعه ایرانی استحقاق آن را دارد و امید است با ابتکار تعیین هییت توسط رییس جمهور، به ملت ارزانی شود. در این بخش، دو گزارش حادثه هسته ای فوکوشیما و گزارش ملی پلاسکو که ماهیتی مشابه دارند، منتشر می شود.