هدی حبیبی منش - دانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه ایلام، ایلام، ایران
شمس اله سراج - دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

وجود عالم پس از مرگ و حیات اخروی، از اصول مهم اعتقادی مسلمانان است؛ اما در اینكه این نوع زندگی، مختص چه گروهی از موجودات می باشد، دیدگاه های مختلفی از سوی متفكران مسلمان مطرح شده است. ملاصدرا با پذیرش آیات قرآن در مورد مسأله معاد حیوانات و با استفاده از اصول حكمت متعالیه و اثبات تجرد خیال برای حیوانات سعی در اثبات این امر داشته است. پرسش اساسی در نوشتار حاضر این است که ملاصدرا حشر حیوانات را به چه معنایی تلقی می کند؟ از نظر وی، چون همه مخلوقات دارای علت فاعلی و علت غایی هستند، حشرى خاصّ هریك از آنها وجود دارد و این امر ویژه اهل تكلیف نیست؛ چرا که حشر هر چیزى به مبدأ آن، خواهد بود. مرجع معاد حیوانات نیز به ربُّ النّوع مدبر آنهاست. آن رب النوع نیز در روح کلّى بالاتر و آن روح کلّى نیز همچنین، تا فناء در ذات خداوند که محلّ بازگشت همه موجودات است. البته چون حیوانات داراى ادراک تخیّلی هستند، دارای تجرّد برزخى و حشر به بعضی از برازخ سفلیه اخروی می باشند؛ بنابراین، معنای حشر حیوانات از نگاه ملاصدرا بازگشت به خداوند (غایت الغایات) می باشد؛ اما بدون محاسبه و ثواب و عقاب تشریعى که خاصّ انسان هاست؛ چرا که اصلی ترین و نخستین شرط حساب و جزا مسأله «عقل» و به دنبال آن تكلیف و مسئولیت است

ملاصدرا، حشر حیوانات، عقل، تکلیف