بررسی نور محتوایی گنبد و محراب مساجد قدیم و معاصر در ارتقا حس مکان

نور در مکاتب اسلامی به عنوان وجود خداوندی تلقی می شده است. نور به عنوان منشا وجود حق و وجه مشترک انسان و خدا، که شناخت ان منجر به تبیین ابعاد وجودی و معرفت میگردد. حضور نور در ماندگارترین بنای تاریخی اسلامی و تجلی کالبدی این جهان بینی یعنی مسجد، تنها یک ضرورت کاربردی نبوده و ارزشی اعتقادی نیز هست و نمادی عرفانی و نشانه ای از حضور خداوند تلقی می شده که حس خشوع و فروتنی آدمی را در پیشگاه پروردگارش برمی انگیزد. به همین منظور پارامتر نور به عنوان اساس وجود خدا و انسان و مهمترین عنصر در ایجاد معانی معنویت و عروج به عنوان متغیر در نظر گرفته شده است. از آنجایی که توجه بیش ازحد به عملکرد در دیدگاه مدرن بسیاری از وجوه ادراکی فضاهای معماری را در ارتباط با مخاطب کمرنگ کرده است، خلأ معنا بیش ازپیش در جوامع امروز خودنمایی میکند. بررسی عوامل معنا ساز راهی مؤثر در القای احساس آشنایی نسبت به فضای معماری است. بنابراین بررسی عوامل نشانگی ( مانند نورگیر های محراب و گنبد ) که وجوه مختلف کاربردی، ساختاری و معنایی را بطور همزمان در شکل دهی فضای معماری درنظر میگیرد، میتواند گامی در جهت معنابخشی به فضا و ایجاد حس مکان در مخاطب باشد. در اینجا با مطالعه ادبیات موضوع و روش تحلیل محتوا در متون مراجع اسلامی و و بررسی و ارزیابی آن ها ، اهمیت نور در فضای مساجد قدیم و جدید مورد بررسی قرار گرفته است. بعد از واکاوی ابعاد نور و جنبه های ان در وجود انسان، کارکردهای معنایی نور در فضای عبادی به دست امد. مهمترین نقش های معنایی نور، هدایت کنندگی، معنویت، عروجو ارتقا کیفیت فضای داخلی در نظر گرفته شدند که قابل نیل در کالبد مساجد می باشند و در این پژوهش به عنوان متغییر وابسته به کار گرفته شدند. این پژوهش سعی بر آن دارد تا با تحقیق توصیفی و تحلیلی و با مطالعۀ منابع کتابخانه ای و اسناد مکتوب، به بررسی و ارزیابی میزان نمود نقش های معنایی نور در کالبد مساجد قدیم و معاصر و مقایسه انها بپردازد. از میان متغیرهای وابسته کیفی نور محتوایی شامل نور هدایت کننده گنبد و محراب که نیل به معنویت و عروج را میسر می کنند و کالبدی شامل میزان روشنایی و اسایش به عنوان مفاهیم و نقش های موثر نور در کالبد، و متغیر های مستقل شامل ابعاد نورگیرها، تعداد، ارتفاع و... در ارزیابی مفاهیم وابسته انتخاب شدند. به این منظور تعدادی مساجد از دوره های تاریخی و چند نمونه از مساجد معاصر انتخاب شده و متغیر های وابسته و نمودهای معناییشان در ارتقا حس مکان فضا بررسی شده و سپس از طریق نقشه ها و اطلاعات تصویری نمونه ها و توضیحات موجود، میزان بهره گیری نور محتوایی و کالبدی گنبد و محراب در هر یک از نمونه ها به صورت کمی و کیفی مورد ارزیابی قرار گرفت و نتایج حاصل از مطالعات موردی به شکل جداول ارائه گردید . یافته های تحقیق حاکی بر ان است که در فضای داخلی و نور قبله محراب در مساجد گذشته بیشتر بوده و در نتیجه حس مکان حاصل از ان بیشتر است. نور محتوایی گنبد و نور کالبدی و میزان اسایش و روشنایی تقریبا نزدیک به یکدیگرند.

Keywords:

مسجد , نور گنبد , نور محراب , هدایت کنندگی , معنویت , حس مکان