حسین کوهستانی - استادیار گروه باستان شناسی، دانشگاه بیرجند

شناخت و آگاهی از وضعیت جغرافیایی و اقلیمی هر منطقه باعث درک بهتر از سیر تحول تمدنی آن سرزمین از جمله روندشکل گیری شهرها و محوطه ها تاریخی و یا سقوط و نابودی آنها می شود. به تعبیری شناخت تغییرات جغرافیایی مناطق تأثیرمستقیم بر شناخت تغییر و تحولات تاریخی آن مناطق دارد یکی از مناطق مهم خراسان چه در دوران پیش از اسلام و چه دردوره اسلامی دشت تاریخی توس است این دشت از قسمت شمالی به رشته کوه های هزار مسجد، از غرب به خبوشان (قوچانکنونی) و از شرق و جنوب شرقی به شهرهای سرخس و جام محدود می شده است و دره های پر آب کوه های هزار مسجد وبینالود و جریان رودخانه اسطورهای کشف رود و چشمه های پر آب مانند چشمه گیلاس و چشمه سبز و منابع غنی آبهای زیرزمینی امکان اسکان و معیشت جمعیت های زیادی را در این دشت از گذشته های دور تا کنون فراهم آورده بود . و منابع آبی ایندشت مهمترین نقش را در استقرار تمدن و شکل گیری شهرها و سکونتگاه ها در دوران مختلف تاریخی داشته است. این مقاله بهمعرفی ، شناخت و جایگاه منابع آبی این دشت در توسعه و رونق شهر در دوران مختلف تاریخی به ویژه دوره اسلامی با تأکید برمتون تاریخی داشته است . مبحث اصلی در این مقاله شناخت و بررسی منابع آبی دشت توس ، با بررسی منابع مکتوب و غیرمکتوب (کتابخانه ای- اسنادی و میدانی) می باشد. نوع پژوهش در این مقاله از نوع توصیفی- تحلیلی و محتوای تاریخی می باشد. از کلیت مطالب می توان به این جمع بندی رسید که منابع آبی دشت توس در دوره های مختلف نقش عمده ای در رونق و آبادانی ایندشت تاریخی داشته اند و اسطوره ها از جایگاه ویژ ه ای در شناخت این منابع آبی برخوردار هستند.

توس ، کشف رود ، چشمه سبز ، چشمه گیلاس