محمدعلی زکی - دانشیارجامعه شناسی دانشگاه امام حسین (ع)

توکل به خداوند،ازمفاهیم ارزشمندوپربارقرآنی است که درنظام تربیتی واخلاقی اسلام مورد تاکیدقرارگرفته و جزءپایه واساس شریعت اسلام است.توکل به معنای واگذاری اموربه خداواعتمادبه اوست واینکه اورا تنها موثر دروجودبدانی .قرآن توکل را لازمه ایمان دانسته واحادیث آن راازارکان ایمان معرفی کرده اند.توکل علاوه بر جنبه اعتقادی وذهنی،دارای اثرات عینی وبیرونی نیزبوده ونتایج مثبت دررفتارهای فردی واجتماعی دارد. توکل براساس آموزه های قرآنی،نه تنهامنافاتی باتلاش نداشته،بلکه زمینه ای پرانگیزشی برای تلاش و کوشش فراهم می کند.براین اساس هدف تحقیق حاضرآشنایی باتفسیرموضوعی توکل درقرآن خواهد بود. پژوهش دریافت که واژه توکل ومشتقات آن درقرآن 70 مرتبه در 29 سوره ودر 61 آیه آمده است.آیات توکل در قرآن براساس محتواوزمینه های اجتماعی مخاطب درچهاردسته موردبررسی قرارگرفت.بیشترین آیات توکل به ترتیب اختصاص به حوزه پیامبراسلام(ص)( 43 درصد)،مسلمانان( 33 درصد)،پیامبران( 22 درصد)واهل کتاب ( 2درصد) داشته اند.موضوع توکل درسطح رسول گرامی اسلام(ص) شامل 25 آیه درسه بخش گزارش گردیده است.بخشی شامل آیاتی بوده که خداوندخطاب به پیامبر اسلام (ص)فرموده که تو وکیل برمردم برای هدایت آن هانیستی ورسالت توفقط ابلاغ پیام است.بخش اعظم دیگرآیات دربردارنده اوامرخداوندبه مقام رسالت بوده است(شامل 17 مورد).موضوع توکل به منزله یکی ازفرامین اساسی،تاریخی وبنیادین خداوندی درآغاز،شکل گیری وتداوم دعوت اسلامی محسوب شده است به گونه ای درآیات اولیه نازله(سوره مزمل،به مثابه سومین سوره نازله ) و آخرین آیات نازله(سوره توبه)به موضوع توکل،بیانگراهمیت آن درشکل گیری وتداوم دعوت اسلامی بوده است .بررسی آیات توکل بر حسب نزول معرف آن بوده که 67 درصدآنها مکی و 33 درصددیگرآیات مدنی شناسایی گردیده اند.ضرورت وخاستگاه توکل برخداوندمتعال براساس دوجهت گیری خاستگاه الهی(تکیه برتوحید، وخاستگاه انسانی وبشری(هم چون ایمان، اسلام(تسلیم))مورد (« کَفَى بِاللَّهِ وَکِیلاً »، ربوبیت،ولایت وصفات الهی تاکیدبوده است.نتایج عمومی توکل،شامل همراهی توکل بابازگشت به خداوند(معاد)،صبر،تقوی،چگونگی روابط بامنافقین،وعده الهی به بهشت ابدی،عدم اثربخشی تسلط شیطان برمتوکلان،نصرت الهی، محبت الهی، جهاد و هجرت نشان ازاهیمت توکل درنظام اجتماعی داشته است.

تفسیرموضوعی واژگانی،توکل،تفسیرالمیزان،ترتیب نزول