مریم السادات رنجبر - هیات علمی دانشگاه فرهنگیان اصفهان

از آغاز آفرینش پیوسته بین بدی و خوبی و نیروهای آنها (دروغ، دشمنی، نیرنگ و فریب از یک طرف و راستگویی، درستکاری و خداشناسی از طرف دیگر) پیکار بوده و همواره انسان های پاک و درستکار با این دشمنان درگیر بوده تا دادگری و پاک دینی پایدار بماند. نماد این صفات پلید که دشمن آدمیان بوده اند عبارتند از دیو، اهریمن، جادو و اژدها که با وجود داشتن هویتی مستقل، گاهی در روایت های مکتوب و شفاهی ما، تفاوتی میان آنها گذاشته نمی شود و در باورهای مردمی بازمانده از دوره های کهن نیز وجود دارد. از جمله در حماسۀ ملی ایران که باور فرهنگی مشترک همۀایرانیان است، می توان از نیروهای شیطانی، همچون دیو، اهریمن، جادو و اژدها و نیز دشمنانی از اقوام دیگر مثلاً تازیان و تورانیان نام برد که همواره پهلوانان و شاهان برای پایدار ماندن نیکی و راستی با این دشمنان درگیر شده اند. از این میان، «دیو» درعین حال که موجودی مستقل است نام عمومی و لقب همۀ موجودات مافوق طبیعی است. ولی مفهوم آن در طول تاریخ با فرازها و فرودهای فراوانی روبرو بوده، چنانچه زمانی درمقام خدایان پرستش می شده است و طی دورانی بس طولانی به مثابۀ اهریمن و شیطان در آمده و تمامی جلوه های زشت و پلید به آنها نسبت داده شده است. همچنیناژدها و اژی دهاک که به معنی مار بزرگ بسیار بد و دارای انواع بدی ها و پلیدی هاست. جادو و طلسم نیز پیوسته به گروهی از شیاطین ساحر و گمراه کنندگان و فریبندگان نسبت داده شده است.مقالۀ حاضر ضمن بررسی این مفاهیم اساطیری، به نشان دادن جایگاه آنها در حماسۀ ملی ایران، شاهنامۀ فردوسی، می پردازد.

شاهنامه، اهریمن، دیو، اژدها، جادو و طلسم