هاشم صادقی محسن آباد - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه نیشابور

پیوستار مکان و زمان از مؤلفه­های مهم در ارزیابی عینیت روایت­های داستانی است. باتوجه به اهمیت پیوستار مکانی- زمانی، این مقاله بر آن است تا ویژگی­های روایی زمان- مکان و سهم آن در واقعی­نمایی نخستین رمان­های فارسی را بررسی کند. به این منظور، در گام نخست، شیوه­های مواجهه با زمان- مکان داستانی از رمان­های نگاشته­شده در دهة اول 1300 شمسی استخراج و دسته­بندی شده است. زمان به کار گرفته شده در این رمان­ها، به لحاظ میزان ابهام و وضوح، در سه دستة کلی زمان مبهم، زمان صوری و زمان مشخص واقعگرا صورت­بندی شده و نسبت هرکدام با عینیت روایی سنجیده شده است. در این پژوهش، افزون بر بررسی نشانه­های زمانی صریح و نشان­دار، تلاش شده است تا زمانمندی متن با در نظر گرفتن زمان­های شاخص، وقایع تاریخی و متغیرهای اجتماعی ارزیابی شود. علی­رغم این­که نشانه­هایی از پیوستار مکانی- زمانی واقعگرایانه را می­توان در نخستین رمان­ فارسی پی گرفت، نتایج پژوهش نشان می­دهد که زمانمندی نخستین رمان­های فارسی، فاقد سیر تاریخی منطقی است. اغراض آموزشی نگارش رمان و تمرکز بر مسائل انتقادی و اجتماعی، تمهیدات روایی و پیوستار مکانی- زمانی را در رمان این دوره کم­فروغ ساخته است.

پیوستار زمانی- مکانی, شاخص‌های زمانی, عینیت, واقع‌گرایی, رمان فارسی