محمدجواد فاضل لنکرانی - استاد دروس خارج حوزه علمیه قم و رئیس محترم مرکز فقهی ائمه اطهار

احکام عقد فاسد در فقه از اهمّیت بسیاری برخوردار است، زیرا این احکام در همۀ قراردادها به‌ویژه قراردادهای جدید کاربرد بسزایی دارد. از‌این‌رو، در این نوشتار به بررسی یکی از مهم‌ترین احکام عقد فاسد، یعنی مسئلۀ ضمان برای قابضی که عین را می‌گیرد پرداخته شده است، تا بدانیم که آیا قابض در عقد فاسد، در صورت تلف ‌شدنِ عین، ضامن آن هست یا خیر. به‌ نظر می‌رسد، قابض در عقد فاسد قطعاً ضامن است و باید مثل یا قیمت آن‌را به مالک پرداخت کند؛ زیرا هر سه دلیلی که بر ضمان اقامه شده است، یعنی حدیث علی الید، روایات کنیز مسروقه و قاعدۀ مایضمن، می‌توانند بر آن دلالت کنند. این نوشتار، برای یافتن پاسخ، ابتدا دو مبنای مهم در مسئلۀ عقد فاسد، یعنی معاطات بودن یا معاطات نبودن آن‌را مدّ نظر قرار داده و سپس مسئلۀ ضمان قابض در عقد فاسد را بررسی می‌نماید آنگاه ادله فقیهان برای اثبات یا نفیِ‌ضمان تبیین و نقد شده و نقدها و دیدگاه مختار بیان می‌شود.

عقد فاسد, ضمان قابض, مقبوض به عقد فاسد, قاعدۀ مایضمن, حدیث علی‌الید