محمد کشاورز بیضایی - دانشگاه تبریز
رضا معینی رودبالی - استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان
مهدی رفعتی پناه مهرآبادی - پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت)
محمد کشاورز - استادیار گروه ایران شناسی، دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان

یکی از مسائل مهم تاریخ ایران، جایگاه خاندان دیوانی و محلی و چگونگی تعامل و روابط آنان با مردم و دولت مرکزی است. خاندان نایب­الصدر شیرازی، از خاندان محلی و طریقت­مدار شهر شیراز، در دوره­ی قاجار به شمار می­روند که در تحولات سیاسی و فرهنگی این دوره نقش بسزایی ایفا نموده­اند. علل رسوخ این خاندان در اهالی شیراز و تأثیرات فرهنگی و سیاسی آنان مسأله غامض و قابل درنگی است که چندان به آن پرداخته نشده است. نظر به اهمیت بحث، این جستار با کاربست روش توصیفی- تحلیلی،  بر آن است جایگاه فرهنگی و سیاسی خاندان نایب­الصدر شیرازی در دوره­ی قاجار را، مورد تبیین و بررسی قرار دهد. یافته­های تحقیق نشان می­دهند: مدارا، خوشنامی، مردمی بودن و اقدامات­ عام­المنفعه­ی این خاندان، شهرت مردم شیراز به درویش­دوستی، در کنار جلب هیئت حاکمه­ی قاجار و تصدی منصب نایب­الصدری شیراز از جمله عوامل رسوخ و نفوذ آنان در اهالی شیراز بوده است. این خاندان با درآمیختن طریقت و سیاست توانستند از حمایت سیاسی و مادی حکومت در راستای اقدامات فرهنگی و سیاسی و در عین­حال اشاعه­ی طریقت خویش بهره­مند شوند. به طوری که  با شکل­گیری انقلاب مشروطه شاخه­ی مونس­علیشاهی آن به عنوان اولین منادیان مشروطه­طلبی در فارس، با اقداماتی نظیر: تشکیل انجمن اسلامی، مشارکت در تأسیس حزب دموکرات فارس، انتشار روزنامه­ی احیا، مقاومت در برابر دست­اندازی­های انگلیسی­ها در جنوب، نقش مهمی در ترویج اصول و مبانی مشروطه­خواهی و تنویر افکار مردمی در این برهه­ی زمانی ایفا نمودند.

واژه‌گان کلیدی: خاندان نایب‌الصدر, قاجار, جایگاه فرهنگی و سیاسی, شیراز