یحیی کاردگر - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم
اعظم بابائی - دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم

بحث درباره موضوع چالش­برانگیز «قضا و قدر» همواره در ادبیات فارسی مطرح بوده است، اما به طور خاص تعدادی از شاعران دوره صفویه توجه ویژه­ای به این موضوع کرده­اند و مثنوی­های مستقلی با عنوان «قضا و قدر» سروده­اند و این مسئله به صورت یک جریان منظومه­سرایی تا دوره قاجار ادامه داشته است. اغلب این منظومه­ها به صورت نسخه خطی است. پژوهش حاضر تعدادی از منظومه­های قضا و قدر و شاعران آنان را معرفی می­کند و از نظرگاه تحلیل جنبه­های داستانی، این منظومه­ها را بررسی و نقد می­کند. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که منظومه­های قضا و قدر با وجود افتراق­های جزئی، دارای وجوه مشترکی هستند که وحدت ساختاری این آثار را از نظر پردازش داستانی فراهم می­کند. مؤلفه­های مشترک روایی این متون عبارتند از: سادگی زبان، وجود یک الگوی ثابت در پیرنگ و نیز در شخصیت­پردازی، تکرار شخصیت­های قراردادی و ایستا؛ مبتنی بودن همه منظومه­ها بر یک مضمون کلیدی؛ ایجاد حوادث خلق­الساعه و تصادفی و ضعف حقیقت­مانندی؛ پایان­بندی غیرمنتظره و تراژیک. بر اساس این پژوهش، شاید بتوان این منظومه­ها را به عنوان یک نوع ادبی تازه معرفی کرد. حاصل این پژوهش می­تواند روشن کننده بخشی از سیر تحول ادبیات فارسی و جریان­شناسی ادبی باشد.

دوره صفویه, منظومه‌های فارسی, منظومه‌های قضا و قدر, نوع ادبی قضا و قدر