حنیف فطریانی
فاطمه شریف فخر

این مقاله، ارتباط عقل نظری در مرتبه عقل مستفاد با عقل عملی در مقام فنا را با رویکرد فلسفی و عرفانی و با استفاده از آثار ملاصدرا و شارحان او بررسی می­کند. از دیدگاه ملاصدرا، کمال نهایی در عقل نظری، اتحاد نفس با عقل فعال در مرتبه عقل مستفاد است که در این مرتبه، جوهر نفس بر اثر حرکت جوهری، تبدیل به جوهر عقلی شده و قدرت مشاهده عالم عقول را دارد. ملاصدرا غایت کمال عقل عملی را رسیدن به مقام فنای فی­الله می­داند که سالک، هیچ چیز غیر از ذات خدا را نمی­بیند. نفس به اعتبار عقل عملی، قبل از رسیدن به مقام فنا، دارای مرتبه روح است که در این مرتبه، سالک بعد از طی مرتبه قلب، به عالم جبروت وارد شده و موجودات عقلانی آن عالم را می­بیند. بنابراین، نفس به مرتبه­ای می­رسد که به اعتبار عقل نظری، عقل مستفاد می­گوید و به اعتبار عقل عملی، مقام روح را تعبیر می­کند. روشن است که مقام فنای فی­الله بالاتر از مقام عقل مستفاد است. کمال عقل نظری در مرتبه عقل مستفاد و کمال عقل عملی در مقام فنای فی­الله از سنخ علم و معرفت است و هر دوی آنها، از نوع علم خصوری است. تقاوت آن دو در این است که درک حضوری نفس در مقام فنای فی­الله شدیدتر از درک نفس در مرتبه عقل مستفاد است. اتصاف به صفات و اخلاق الهی، در واقع مرحله پس از فناست، اما بخاطر تلازم میان فنا و بقا، می­توان آن را کمال نهایی برای عقل نظری و عملی در نظر گرفت.    

عقل نظری, عقل عملی, عقل مستفاد, مشاهده نزدیک, مشاهده دور, فنای فی‌الله