محسن رفعت - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه(سلام الله علیها)، قم، ایران

در برخی روایات شیعی برای حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) علی‌رغم بیان مهریه متعارف و مادی، «مهریه­ای معنوی» در نظر گرفته­ شده که بیانگر گونه­ای از مهریه­ای هبه­ای از سوی خداوند است. بخشی از دنیا و بخشی از آب­های دریاها و رودها در زمره این «صداق معنوی» نیز قرار گرفته­اند. قدر متیقّن روایات و مجموعه قرائن نشان می­دهد که این هبه و هدیه، چنان‌که عرف به زوجین می­بخشد و امری رایج تلقی می­شود، قابل پذیرش است، اما در مفاد این مهریة هبه ­شده از سوی خداوند به ایشان مناقشه است. لذا توجیه این احادیث به «مهریه معنوی» را نیز برنمی­تابد. برآیند تحقیق پیش­رو حاکی از آن است که این احادیث با محتوای مزبور در کتاب‌هایی چون کافی و الهدایةالکبری­ به عنوان کتاب­هایی شاخص در نقل این­ احادیث، ضمن منقبت­خواهی برای مقام حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و ضعف موجود به خاطر وجود راویان غالی و نیز تعارض مستقر و یا تناقضات، از نظر فقهی صحیح به نظر نمی‌رسند. ضمن اینکه می­توان بن­مایه­های آن را در اسرائیلیاتی در منابع سنّی از قول کعب­الأحبار و دیگر همگنانش یافت که به برخی از رودها و دریاها فضیلتی دوچندان بخشیده­اند. این مقاله با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی می­کوشد تا سند و تمام طرق آن را در منابع شیعی در سنجه نقد نهد و در تلاش است با کاوش در دیگر مصادر و یافتن بسامد و گونه­های حدیثی و تاریخی، آن­ها را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد.

نقد حدیث, حضرت زهرا(سلام الله علیها), مهریه, مهریه معنوی, اضطراب متن