سیدمهدی رحیمی - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران
فاطمه بیدختی - استادیار گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسیدانشگاه فرهنگیان، بیرجند، ایران

بحث تضاد و تقابل در آثار ادبی از اهمیت زیادی برخوردار است و برخی از شگردهای مؤثر ادبی و بلاغی مثل تضاد، مقابله، متناقض­نما (پارادوکس)، ایهام تضاد و ... بر بنیاد تضاد و تقابل بنا نهاده شده است. در این مقاله با شیوة توصیفی- تحلیلی و با رویکرد تحلیل محتوا، نخست آرایة تضاد و متناقض­نما (پارادوکس) در کتاب­های بلاغی بررسی شده، سپس کاربرد این فنون در 50 غزل از غزلیات مولوی بررسی و تبیین شده است. نتیجه این است که در کتاب‌های بلاغی متأخر، تعاریف و تقسیم‌بندی‌ها دقیق‌تری از شگرد ادبی تضاد ارائه شده و گسترة آن فراتر از گذشته دانسته شده است و آرایة متناقض­نما تنها در برخی از کتاب­های بلاغی متأخر بحث شده است. مولوی در استفاده از این شگرد ادبی مقلد صرف نیست، بلکه به­اقتضای حال نوآوری کرده است. متناقض­نماهای غزلیات مولوی بسیار و از نوع اسنادی است. استفادة نسبتاً زیاد از تقابل­آفرینی در غزلیات مولوی ضمن اینکه نشان­دهندة فهم عمیق هنری و بلاغی او از قابلیت­های هنری فنون بلاغت است، به این واقعیت هم اشاره دارد که تعبیرات پارادوکسیکال با فضاهای عرفانی متناسب است. درمجموع می­توان گفت استفادة مولوی از شگرد تضاد و متناقض­نما در نبوغ ذاتی و اندیشة خلاق و وجد و حال عرفانی او ریشه دارد.  

بلاغت, غزلیات شمس, مولوی, تضاد, متناقض نما(پارادوکس), مقابله