علیرضا منجمی - استادیار گروه فلسفه علم و فناوری پژوهشگاه علوم انسانی

در کتاب تولد کلینیک فوکو نشان می‌دهد این نه علوم طبیعی بلکه پزشکی بالینی بود که بنیان علوم انسانی را بنا نهاد. در انتهای کتاب تولد کلینیک او این مدعا را مطرح می‌کند که علوم انسانی بر بنیان پزشکی بالینی مدرن بنا شده است. او می‌گوید: اهمیت علم پزشکی در تأسیس علوم انسانی اهمیتی که صرفاً روش‌شناختی نیست زیرا هستی انسان به‌منزلۀ ابژۀ علم پوزیتیو تعریف یا تلقی می‌شود.» البته فوکو بیشتر از این مدعای خود را توضیح نمی‌دهد و به همین میزان بسنده می‌کند. در این مقاله تلاش خواهم کرد نشان دهم چگونه بر مبنای صورت‌بندی او از پزشکی بالینی می‌توان از این مدعا دفاع کرد و این مدعا چه استلزاماتی برای علوم انسانی به همراه خواهد داشت. برای فهم و دریافت این مدعا باید تمهیداتی فراهم کرد. هر دو تمهید مبتنی بر آراء فیلسوفان پزشکی است تا صورت‌بندی دقیق و قابل‌فهمی از پزشکی بالینی موردنظر فوکو به دست داده شود. بدون این تمهیدات فهم مدعای فوکو دشوار خواهد بود چون به نظر می‌رسد او در کتاب تولد کلینیک بسیاری از این موارد را مسکوت گذاشته یا بدیهی فرض کرده است یا نادیده گرفته است و شارحان‌اش هم با سنت فلسفۀ پزشکی ناآشنا بوده‌اند. در ابتدا تلاش می‌کنم نشان دهم که پزشکی نوع متفاوتی از شیوۀ تفکر در مقایسۀ با علوم طبیعی است که اگر چنین نبود مدعای فوکو به تفسیری سطحی و پیش‌پاافتاده خلاصه می‌شد: پزشکی انسان را ابژۀ علم بدل کرد و پس از آن بود که با الهام از علوم طبیعی تأسیس علوم انسانی محقق شد که باور ناروایی است. این بخش بر اساس آراء لودویگ فلک تفاوت‌های جدی تفکر پزشکی و علوم طبیعی تقریر خواهد شد. ساختار پزشکی بالینی و علوم مختلفی که در این حوزه وجود دارند را تعریف و تعامل آنها را نشان می‌دهم. در این بخش از آراء کاظم صادق‌زاده وام گرفته شده است. در بخش بعدی تلاش خواهم کرد بر مبنای تمهیدات صورت گرفته نشان دهم فوکو چگونه پزشکی بالینی مدرن و سیر تطورش را چگونه در قالب فضابخشی‌های سه‌گانه صورت‌بندی کرده است. در فصل پایان نشان خواهم داد چگونه صورت‌بندی فوکو از پزشکی بالینی می‌تواند بنیان علوم انسانی قرار گیرد. بدین ترتیب به نظر می‌رسد این نوشتار تلاشی است برای پیوند زدن فلسفۀ پزشکی و فلسفۀ علوم انسانی با خوانشی جدید از کتاب «تولد کلینیک».

فوکو, پزشکی بالینی, فلسفۀ پزشکی, فلسفۀ علوم اجتماعی, تولد کلینیک, فضابخشی