محمدجعفر اشکواری - دانشگاه زنجان
سیده زهرا موسوی - دانشگاه زنجان

دوره اول خلافت عباسی (132ـ232ق) با دیوان‌سالاری منسجم و قدرتمند همراه بود که در آن، وزیر و حاجب از منصب‌های مهم و بانفوذ به شمار می‌رفت. حاجبان که در آغاز پرده‌دار بودند، وظایف و اختیارات گسترده‌ای گرفتند و در وقایع مهم مانند جانشینی خلفا نیز تأثیرگذار شدند. خاندان ربیع در این دوره در مقام وزیر و حاجب نقش مهمی در وقایع سیاسی ایفا کرد و حتی اسباب سقوط خاندان برمکی را فراهم ساخت. پژوهش حاضر به واکاوی نقش و جایگاه حاجب در دورۀ اول خلافت عباسی با تأکید بر خاندان ربیع می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش که به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از مفهوم پاتریمونیال ـ بوروکراتیکِ ماکس وبر انجام شده، نشان می‌دهد که رشد سریع دیوانسالاری، نفوذ بیش‌ازحد دیوانیان، بدگمانی حاکم و درنهایت برکناری یا قتل افراد را به دنبال داشت که این موضوع دربارۀ نفوذ ربیع و فضل بن ربیع و سرانجام آن‌ها صادق است.

حاجب, خاندان ربیع, دورۀ اول عباسی, حاکمیت پاتریمونیال ـ بوروکراتیک