زینب فضلی - استادیار گروه تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

با ظهور فاطمیان در مغرب در آستانۀ قرن چهارم هجری، مرحله جدیدی از رویارویی حکومت‌‌های اسلامی آغاز شد. دعوی و تلاش حکومت فاطمی برای تحقق خلافت فراگیر اسماعیلی، با واکنش حکومت‌‌های عباسی و اموی اندلس در شرق و غرب جهان اسلام همراه شد. به‌رغم اینکه به‌واسطۀ موانع متعدد تاریخی و سیاسی، اتحاد رسمی و عملی میان این دو حکومت برای مقابله با حکومت فاطمی ممکن نبود، در چارچوب رویارویی با فاطمیان ممانعت از گسترش قلمرو، تحدید قدرت و تضعیف آن‌ها، هرکدام به صورت جداگانه، اقدامات تقابلی‌ خاصی را به اجرا درآوردند. بنا بر یافته‌‌های این بررسی تاریخی، عباسیان با ممانعت از تسلط فاطمیان بر مصر، ایجاد سدّ دفاعی با تأسیس سلسلۀ اخشیدی و تشکیک در نسب فاطمیان، ضمن ممانعت از گسترش متصرفات فاطمیان به سوی عراق، نقش چشمگیری در ایجاد و تشدید بحران داخلی در مغرب برای آن‌‌ها داشتند. امویان اندلس نیز در واکنش به معارضه‌جویی‌‌های فاطمیان، با حمایت از گروه‌‌های مخالف خلافت فاطمی، دعوی خلافت، اقدامات نظامی و حضور مستقیم در مغرب (اقصی) واکنش نشان دادند. در نتیجۀ این اقدامات، فاطمیان با بحران‌‌ها و شورش‌‌های متعدد داخلی روبه‌رو شدند و قدرت خود را برای تقابل فراگیر با حکومت‌‌های عباسی و اموی از دست دادند.  

مغرب اسلامی, خلافت فاطمی, تقابل عباسیان‌ و ‌فاطمیان, تقابل امویان اندلس و فاطمیان