محمدرضا نعمتی - پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری
عباسعلی رضایی نیا - دانشگاه کاشان

در سال‌‌‌‌‌‌های 1385 تا ۱۳۸۶ طی دو فصل کاوش‌ باستان‌شناختی در محوطۀ تاریخی ولیران دماوند، بقایای سازه‌ای مربوط به دورۀ ساسانی شناسایی شد. این سازه شامل یک برج و بارو و نیز اتاق‌های متعددی است که در دو سوی یک معبر سازمان‌دهی شده‌اند. آثار معماری مکشوف از ولیران، به شناخت دورۀ ساسانی منطقۀ دماوند و در افقی وسیع‌تر به درک ما از گونۀ معماری دفاعی‌نظامی و نیز ساختارهای سیاسی و اجتماعی دورۀ ساسانی کمک شایانی می‌کند. اهمیت این موضوع در این است که به‌طور کلی، کاوش‌ها و بررسی‌های محدودی دربارۀ قلعه‌های دورۀ ساسانی انجام شده و اطلاعات بسیار اندکی دربارۀ ساختار معماری و نظام شکل‌گیری آن‌ها در دست است. منطقۀ دماوند به‌لحاظ موقعیت جغرافیایی و ارتباطی در طول تاریخ و به‌ویژه در دوران اشکانی و ساسانی، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است. این منطقه در تلاقی طبرستان، ری و قومس قرار داشته و همواره از کانون‌های مهم فرهنگی به شمار می‌رفته است. با توجه به آگاهی اندک ما از معماری دورۀ ساسانی در قلمرو شمالی دولت ساسانی، معماری محوطۀ تاریخی ولیران می‌تواند خلأ علمی را در این خصوص تا حدودی جبران کند. نگارندگان مقالۀ حاضر بر آن‌اند که با روش توصـیفی‌تحلیلـی، ضمن معرفی معماری محوطۀ تاریخی ولیران و بیان ویژگی‌های معماری آن، کاربری و زمان ساخت این مجموعه را مشخص کنند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد معماری مکشوف از محوطۀ ولیران دماوند، قلعه‌ای مربوط به اواخر دورۀ ساسانی است که از آن به‌عنوان انبار کالا و ذخیرۀ مواد غذایی استفاده می‌شد و احتمالاً در اوایل دورۀ اسلامی به‌طور کامل تخریب شده است.  

Sassanid period, Sassanid architecture, Sassanid castles, Damavand, Veliran, دورۀ ساسانی, معماری ساسانی, قلعه‌های ساسانی, دماوند, ولیران.