مریم رضاییپور - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
محمدرضا فرزاد بهتاش - دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

اصفهان اگرچه از پیش از دورۀ صفوی شهری واجد اهمیت بود، بخش بزرگی از اعتبار خود را مدیون برگزیده شدن به‌عنوان پایتخت در این دوره است. این اتفاق به دلایل عمدتاً امنیتی در سال یازدهم حکومت شاه‌عباس یکم (حک 996ـ1038ق) رخ داد و به ‌دنبال آن تغییراتی در جهت عمران و بهسازی شهری در اصفهان صورت گرفت. نتیجۀ مداخله‌های شهری دورۀ شاه‌عباس یکم، توسعۀ شهری اصفهان به‌سمت جنوب بود که با محوریت خیابان چهارباغ از زاینده‌رود عبور می‌کرد و تا نزدیکی کوه صفه تداوم می‌یافت. بیشترین مطالعات انجام‌شده در خصوص توسعۀ اصفهان به ساخت‌وسازهای دورۀ شاه‌عباس یکم اختصاص دارد که تشکیل‌دهندۀ بخش‌های مهمی از تصویر اصفهان صفوی است. این در صورتی است که به نظر می‌رسد اصفهان صفوی توسعه‌ای یکباره نداشته و در دوره‌های پس از شاه‌عباس یکم نیز، هم در بخش دولتخانه و هم در حاشیۀ زاینده‌رود، تغییرات و افزوده‌هایی به بخش‌های سلطنتی رخ داده است. هدف این مقاله، بررسی سیر توسعۀ دولتخانه اصفهان پس از دورۀ شاه‌عباس یکم با تکیه بر نقش منظر زاینده‌رود در آن است. در این مقاله تلاش شده است تا با نگاهی کیفی و به روش توصیفی‌تاریخی بر اساس وقایع تاریخی و اسناد موجود، به تغییرات شهری رخ‌داده در بازۀ زمانی سال‌های 1006ق‌ـ پایتختی اصفهان در زمان شاه‌عباس یکم‌ـ تا 1077ق‌ـ پایان حکومت شاه‌عباس دوم‌ـ پرداخته شود. نتایج حاکی از آن است که اگرچه از ابتدای پایتختی اصفهان طرح‌هایی برای توسعۀ شهری موجود بوده، این طرح‌ها و برنامه‌ها تا پایان حکومت شاه‌عباس یکم، به توسعۀ طولی شهر عمدتاً به‌سوی جنوب منتج شده است. در دوره‌های بعدی تا انتهای حکومت شاه‌عباس دوم (حک 1052ـ1077ق)، حدود توسعۀ شهری اندکی تغییر کرد؛ به‌طوری که حاشیۀ زاینده‌رود به مکانی برای استقرار دولتخانۀ نوظهور تبدیل شد. این در حالی است که بخش عمدۀ توسعۀ عرضی اصفهان ماحصل افزوده‌های صفوی به‌دلیل حضور زاینده‌رود و علاقۀ شاه‌عباس دوم به برگزاری جشن‌هایی در حاشیۀ آن بوده است.

Zayandeh-Rud, Safavid Isfahan, urban development, Shah ‘Abbas I, Shah ‘Abbas II, زاینده‌رود, اصفهان صفوی, توسعۀ شهری, شاه‌عباس یکم, شاه‌عباس دوم