بررسی و مطالعه مصنوعات شیشه ای دوره ساسانی؛ نمونه مطالعاتی: شیشه‌های محوطه گنبد جهانگیر و (تپه) گوریه در استان ایلام با استفاده از روش میکروپیکسی

مطالعه ترکیبات عنصری اشیاء شیشه‌ای اطلاعات سودمندی در­باره بررسی فن ساخت، تعیین مواد اولیه و رنگ­دانه­های استفاده‌شده در فرایند ساخت را در اختیار پژوهشگر قرار می­دهد. در این پژوهش 19 نمونه از اشیاء شیشه­ای به‌دست‌آمده از محوطه گنبد جهانگیر و گوریه با استفاده از روش میکروپیکسی باهدف اندازه‌گیری عناصر تشکیل‌دهنده این نمونه‌ها آنالیز شده‌اند. این محوطه در 50 کیلومتری شمال غرب ایلام در دو سوی رودخانه کنگیر واقع‌شده، در کاوش‌های باستانی لایه‌های دوره ساسانی و اوایل اسلام شناسایی‌شده است. هدف اصلی این مقاله بررسی صنعت شیشه­گری دوره ساسانی و ارزیابی مواد اولیه مورداستفاده در ساخت مصنوعات شیشه ­ای با استفاده از روش میکروپیکسی است که با پرسش‌هایی در زمینه ترکیبات عنصری نمونه‌ها، شناسایی و بررسی منابع سیلیس مورداستفاده جهت تهیه خمیره شیشه، نوع ماده گدازآور و عناصر رنگزا و بی‌رنگ‌کننده دنبال شده است. نتایج نشان می‌دهد اکسید­ سیلیسیم (%71-60)، اکسید سدیم (%20-11) و اکسید کلسیم (%8-4) بیشترین سهم را در ترکیب عنصری نمونه‌ها دارند. با توجه به درصد وزنی اکسید منیزیم (6-3) و اکسید پتاسیم (5-2) در نمونه‌ها بیشتر از 5/1 درصد است، می­توان نتیجه گرفت که مصنوعات شیشه‌ای این محوطه از نوع شیشه­های سیلیکا-سودا-آهک می‌باشند که از خاکستر گیاهان به‌عنوان مواد اولیه سودا که نقش مواد گدازآور را در ترکیبات شیشه دارد، استفاده‌شده است. همچنین بازه تغییرات گسترده در درصد وزنی اکسید سیلیسیم، اکسید سدیم، اکسید پتاسیم و اکسید منیزیم نشان می­دهد که برای تأمین ماده اولیه سیلیس و گدازآور سودا در این نمونه‌ها از منابع اولیه مختلفی در دو محوطه موردبررسی استفاده‌شده و این مواد اولیه با مواد استفاده‌شده در نمونه‌های ساسانی به‌دست‌آمده در عراق متفاوت هستند. از دیگر نتایج  به‌دست‌آمده می­توان گفت که تنها عناصر آهن و مس به‌عنوان عامل رنگزا و اکسید منگنز به‌عنوان عنصر رنگبر در نمونه‌ها استفاده‌شده است که در نمونه‌های گنبد جهانگیر این اکسیدها به‌صورت غیر عمد استفاده‌شده‌اند، درحالی­که در نمونه‌های گوریه اکسید منگنز به‌صورت عمدی به خمیره شیشه اضافه شده است.

Keywords:

Ancient glass , Sassanid Period , Jahangir Dome , Gouriyeh , Micro-PIXE , شیشه های باستانی , دوره ساسانی , گنبد جهانگیر , تپه گوریه , میکروپیکسی