سودابه مظفری - زبان و ادبیات عربی. دانشکده علوم انسانی. دانشگاه خوارزمی تهران. ایران
علی اسودی - دانشگاه خوارزمی
هدی یزدان - گروه زبان و ادبیات عربی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی تهران

تحلیل گفتمان انتقادی، یا همان شناسایی لایه‌های پنهان موجود در هر متنی، موجب درک بهتر آن متن می‌گردد. از آنجا که قرآن به عنوان یک کتاب آسمانی، برای هدایت بشر، بر پیامبر عظیم الشأن اسلام، حضرت محمد (ص) نازل شده است، اهمیت صحّت ترجمه و تفسیر آن بر کسی پوشیده نیست. با درک همین اهمیت، می‌توان به جایگاه تحلیل گفتمان در این حوزه نیز پی‌برد. پژوهش حاضر، به روش توصیفی-تحلیلی، با تکیه بر الگوی ساخت‌های گفتمان‌مدار "ون لیون"، تلاش کرده تا این الگوها را در سورۀ مبارکۀ «مریم» مورد تحلیل و بررسی قرار بدهد. لیون، مجموع افرادی را که در یک رویداد حضور دارند، با عنوان کارگزاران اجتماعی معرفی می‌کند. الگوی ون لیون، شامل مؤلفه‌های گفتمان‌مداری نظیر: حذف، اظهار، فعال‌سازی، منفعل‌سازی، تشخص‌بخشی، تشخص‌زدایی، پیوند زدن، تفکیک کردن و... می‌باشد. بسامد شیوۀ بازنمایی هر یک از کارگزاران اجتماعی موجود در سورۀ مریم، در قالب یک نمودار میله‌ای نمایش داده شده است. بررسی‌ها نشان داد که الگوی ون لیون، در تحلیل سورۀ مریم بسیار کارآمد است. علاوه بر آن، مشخص شد که از بین دو الگوی اظهار و حذف، بازنمایی کارگزاران اجتماعی، با شیوۀ اظهار، بسامد بالاتری دارد. گفتنی است که در میان انواع شیوه‌های بازنمایی برای اظهار کارگزاران اجتماعی، شیوه‌هایی بیش‌ترین بسامد را دارند که نسبت به شیوۀ مقابل خود از خاصیت نشان‌داری کم‌تری برخوردار باشند. همین موضوع، بیانگر آن است که در قرآن کریم، مکّی بودن سورۀ مریم و سطح مخاطبان اولیۀ آن دورۀ زمانی، در انتخاب مناسب‌ترین شیوۀ بیان، با هدف تأثیرگذاری عمیق‌تر، در نظر گرفته شده است.

تحلیل گفتمان انتقادی, الگوی ون لیون, ساخت‌های گفتمان‌مدار, کارگزاران اجتماعی, سورۀ مریم