دلارام کاردارطهران - کارشناس ارشد ایرانشناسی، گرایش اصول نسخهشناسی، مرمت نسخههای خطی و نسخهآرایی

بیان مسئله: از دیرباز تا کنون، خط نسخ در کنار خط کوفی و نستعلیق، سه خط اصلی در کتابت و هنر کتاب‌آرایی در جهان اسلام به شمار می‌روند اما با مطالعۀ دقیق در حوزۀ سبک‌شناسی خط نسخ، تفاوت‎هایی در نوع کتابت این خط در کشورهای مختلف مشاهده می‌شود که نیازمند بررسی دقیق است. هدف مقاله: انجام این پژوهش به منظور ارائۀ شاخص‌هایی جهت شناخت نسخ ایرانی از عثمانی صورت‌گرفته تا علاقه‌مندان به هنر خوشنویسی و پژوهشگران توانایی تشخیص این دو سبک را از یکدیگر بیابند و همچنین می‌توان هدف فرعی این پژوهش را کمک به نسخه‌شناسان دانست زیرا سبک‌شناسی این دو قلم، برای شناسایی محل و ادوار نسخه‌های فاقد تاریخ کتابت مفید است.  سؤالات مقاله: 1. آیا شیوۀ نگارش خط نسخ در ایران و کشور عثمانی با یکدیگر متفاوت بوده است؟ 2. درصورتی‌که شیوه نگارش خط نسخ در ایران و عثمانی، متفاوت باشد، تمایز میان آن‌ها برای خوشنویسان و نسخه‌شناسان مبتدی دشوار است، پس چگونه می‌توان این دو شیوه را از یکدیگر تشخیص داد؟ روش تحقیق: در این پژوهش که به شیوۀ کتابخانه‌ای - تحلیلی صورت گرفته، نخست اطلاعاتی در خصوص خط نسخ و دو خوشنویس برجستۀ جهان اسلام احمد نی‌ریزی و محمد شوقی افندی که اولی ایرانی و دومی عثمانی است، جمع‌آوری‌شده و سپس شیوۀ کتابت این دو هنرمند بزرگ در جز سی‎ام قرآن به صورت دیجیتالی و به کمک نرم‌افزار مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته است. نتیجه‌گیری: تجزیه‌وتحلیل‌های صورت‌گرفته، نشان داد که نسخ رایج در ایران با عثمانی متفاوت بوده و به منظور تشخیص این دو شیوه، شاخص­هایی از قبیل؛ بررسی شیب کرسی، مد و تشدید، اندازۀ اعراب، شیوۀ کتابت سکون، اندازۀ دندانه‌ها، زاویۀ حروف عمودی نسبت به کرسی ارائه شده است.

خط نسخ, نسخ ایرانی, نسخ عثمانی, احمد نی‌ریزی, محمد شوقی افندی