وحید صفا - حوزه علمیه مروی، تهران، ایران
سیدمحمدجواد سیدشبیری - استاد سطوح عالی حوزه علمیه خراسان

با شکل گیری مفهوم حدیث در سده اول هجری، اعتبارسنجی حدیث نیز مورد توجّه قرار گرفت. این مسئله با قدمت چهارده سده در جهان اسلام، فراز و نشیب‌های گوناگونی طی نموده‌است ولی با این وجود امروز تصور می‌شود تنها مؤلفه‌ای که عالمان مسلمان در طی این سده‌ها برای سنجش اعتبار احادیث مورد استفاده قرار داده‌اند، نظر به رجال سند و بررسی احوال آنان از حیث عدالت و ضبط بوده است، در حالی که داده‌های تاریخی این انحصار را نمی‌پذیرند. در این مقاله به معرفی یکی دیگر از مؤلفه‌های اعتبارسنجی حدیث که از دیرباز در میان محدّثان مورد توجه بوده است و می‌توان آن را نقد «منبع‌محور» حدیث نامید، می‌پردازیم. در راستای اثبات وجود این مؤلفه در میان محدّثین متقدّم فریقین، در گام اوّل به مکتوب بودن انتقال احادیث نزد متقدّمین می‌پردازیم و با تبیین و بازخوانی تاریخ تدوین حدیث در میان فریقین، میزان اتّکا به آثار مکتوب را بررسی می‌کنیم. در گام دوم با الهام از اصطلاحات روش‌شناسی تاریخ و صورت‌بندی این مؤلفه، آن به دو مرحله اعتبارسنجی درونی و بیرونی تقسیم می‌کنیم و با بررسی شواهد تاریخی، نشان می‌دهیم هر دو مرحله از اعتبارسنجی منبع‌محور در میان محدثین متقدم امامی، خصوصاً در سده‌های سوم تا پنجم هجری وجود داشته است اما در میان محدّثین اهل سنّت به دلیل محدودیت‌های موجود، تنها اعتبارسنجی بیرونی مورد استفاده قرار گرفته و اعتبارسنجی منبع‌محور را نزد آنان با نقص مواجه نموده‌است.

کتابت حدیث, تحلیل فهرستی, تحلیل منبع محور, اعتبارسنجی درونی, اعتبار سنجی بیرونی