ارزیابی کارآیی مصرف منابع و وضعیت پایداری در دو بوم‌نظام زراعی سیب‌زمینی (Solanum tuberosum L.) با استفاده از تحلیل امرژی (مطالعه موردی: شهرستان گرگان)

فشردگی بوم‌نظام­های کشاورزی و محدودیت منابع محیطی، ضرورت تعیین کارآیی مصرف منابع در راستای دستیابی به اصول پایداری، از لحاظ مصرف منابع محیطی و اقتصادی را در نظام­های کشاورزی ایجاب کرده است. تحلیل امرژی، به‌عنوان ابزار مناسبی برای این منظور، در بوم‌نظام­های مختلف استفاده می­شود. این پژوهش با هدف ارزیابی و مقایسه کارآیی مصرف منابع و پایداری بوم‌نظام­های پاییزه و بهاره سیب­زمینی (Solanum tuberosum L.) با استفاده از تحلیل امرژی در شهرستان گرگان در سال زراعی 97- 1396 انجام شد. به این منظور، تعداد 100 پرسش‌نامه برای سیب‌زمینی‌کاران پاییزه و 60 پرسش‌نامه برای سیب­زمینی‌کاران بهاره تکمیل شد. پس از تعیین مرز­های مکانی و زمانی و تقسیم­بندی منابع به چهار گروه محیطی تجدید­پذیر، محیطی تجدید­ناپذیر، بازاری (خریداری شده) تجدید­پذیر و بازاری تجدید­ناپذیر، شاخص­های امرژی در دو بوم‌نظام، محاسبه و مورد مقایسه قرار گرفتند. نتایج نشان داد ورودی امرژی کل برای بوم‌نظام­های پاییزه و بهاره سیب­زمینی به‌ترتیب 1016×71/1 و 1016×76/1 امژول خورشیدی در هکتار در سال بود. در بوم‌نظام پاییزه وابستگی به ورودی­های خریداری شده بیشتر از ورودی­های محیطی بود، درحالی‌که در بوم‌نظام بهاره، این مورد عکس بود. بیشترین سهم از ورودی امرژی کل در هر دو بوم‌نظام پاییزه و بهاره مربوط به مصرف آب زیرزمینی به‌ترتیب 92/23 و 28/45 درصد بود. در بوم‌نظام­های پاییزه و بهاره سیب­زمینی به‌ترتیب، شاخص ضریب تبدیل 105×50/1 و 105×54/2 امژول خورشیدی بر ژول، تجدید­پذیری امرژی 85/22 و 78/12 درصد، نسبت عملکرد امرژی 44/1 و 06/2، نسبت سرمایه‌گذاری امرژی 29/2 و 94/0، نسبت بارگذاری محیطی 10/29 و 02/30 و شاخص پایداری امرژی 05/0 و 07/0 بود. اختلاف بین بوم‌نظام­های پاییزه و بهاره از نظر تمام شاخص­های امرژی معنی­دار شد. علی‌رغم سهم بالاتر ورودی­های محیطی نسبت به بازاری در بوم‌نظام بهاره، مصرف زیاد آب زیرزمینی، به‌عنوان یک ورودی تجدید­ناپذیر، موجب تشدید فشار محیطی در این بوم‌نظام گردید. استفاده از روش­های نوین آبیاری، موجب بهبود مصرف آب و در نتیجه کاهش فشار محیطی در بوم‌نظام بهاره خواهد شد. عملکرد، سودمندی و کارآیی تولید، تجدید­پذیری و پایداری محیطی بوم‌نظام پاییزه به­طور معنی­داری از بهاره بیشتر بود. پایداری اقتصادی بوم‌نظام پاییزه کمی از بوم‌نظام بهاره کمتر بود که عمدتاً به‌خاطر مصرف نامعقول ورودی­های بازاری از قبیل بذر و سوخت­های فسیلی بود. مدیریت و کاربرد بهینه این ورودی­ها موجب افزایش پایداری اقتصادی در بوم‌نظام پاییزه خواهد شد.

Keywords:

آب زیرزمینی , پایداری اقتصادی , فشار محیطی , کارآیی تولید