احمد پاکتچی - دانشیار، دانشگاه امام صادق، تهران، ایران

مادۀ عزم حامل مفهوم تعیین‌کننده در حیطه‌های مختلف فرهنگ اسلامی از عقاید، اخلاق، احکام و اندیشۀ سیاسی است که در 9 آیه از قرآن کریم دیده می‌شود و به نظر می‌رسد، مطالعۀ ریشه‌شناختی و تحلیل واژگانی دربارۀ آن در برداشت‌های قرآنی سبب افزایش دقت می‌شود. در کتب تفسیر و لغت تشتت آشکاری در توضیح این ماده دیده می‌شود که تا حدی برخاسته از دورشدن از زبان عصر نزول و تا حدی مربوط به تعدد خودِ ریشه‌ها در سابقۀ تاریخی است. پرسش اصلی در پژوهش حاضر این است که مادۀ عزم در کاربردهای مختلف زبان عربی چه ریشه‌های تاریخی دارد. هریک از این ریشه‌ها چه معنای اصلی و چه گسترش‌های معنایی را دارند و تا چه حد در کاربردهای قرآنی این معانی پی‌جویی می‌شود. روش به کار گرفته شده در این پژوهش، ریشه‌شناسی به سبک معمول در زبان‌شناسی تاریخی است و داده‌های کتب لغت و تفسیر در هماهنگی با الگوهای ریشه‌شناسی، تفسیر و جایابی شده‌اند. در مواقع لزوم آنجا که ارتباط معنایی وضوح کافی ندارد، برای آشکارتر شدن آن ـ فراتر از روابط تبارشناختی بین واژگان ـ از گونه‌شناسی ساخت معنا نیز استفاده شده و نمونه‌ای از آنگونه ساخت در واژه‌ای یا زبانی دیگر ارائه شده است. در این مقاله نخست همه احتمال‌ها در ریشه‌شناسی و سپس امکان امتداد آن ریشه‌های تاریخی تا زبان عربی قرآن کریم بررسی می‌شود. مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد که کاربردهای قرآن واژۀ عزم همگی ذیل معنای استوار‌بودن/ کردن و معانی نزدیک بدان که ریشه در مادۀ «زم» در آفروآسیایی و سامی دارد، صورت‌بندی می‌شود و ریشه‌های دیگر عملاً در قرآن استفاده نشده‌اند. معنای قصد‌کردن و تصمیم‌گرفتن که در طیفی از تفاسیر و ترجمه‌ها مدّ نظر قرار گرفته است، با شواهد ریشه‌شناختی تأیید نمی‌شود و به نظر نمی‌رسد در زبان عربی قرآن، مادۀ عزم این طیف از معنا را حمل کرده باشد.  

معناشناسی تاریخی, گونه‌شناسی ساخت‌معنا, همنامی, اشتراک لفظی, چندمعنایی