شهلا شریفی - دانشیار گروه زبانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران
نرجس بانو صبوری - استادیار زبانشناسی دانشگاه پیام نور، ایران

با توجه به تنوعات زبانی موجود در گویش­های خراسان در این مقاله به بررسی کارکرد ضمایر واژه­بستی در شماری از گویش­های فارسی خراسان­های رضوی و جنوبی پرداخته می­شود. ضمایر واژه­بستی از گذشته­های دور، یعنی از دوره باستان تاکنون در زبان فارسی به­کار می­رفته­اند، اما گذر زمان کارکردها و بسامد این ضمایر را هم در زبان فارسی و هم در گویش­های ایرانی دستخوش تغییراتی کرده است. از آنجا که تغییرات زبانی گویش­ها لزوما تابع تغییرات درون­زبانی و برون­زبانی زبان معیار نیست، بررسی این تغییرات می­تواند نکات بسیاری را در خصوص روال و شرایط ایجاد آنها روشن سازد. این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام شده است. بخشی از داده­های این پژوهش برگرفته از پایان­نامه­ها و مقالات، و  نیز بخشی از طریق پرسش از گویشوران این گویش‌ها به­دست آمده است. نتیجۀ این پژوهش نشان می­دهد که در برخی گویش­های فارسی خراسان (همانند رقه­ای و طبسی) کارکرد ضمایر واژه­بستی هم متنوع­تر و هم فراوان­تر از فارسی معیار است و این در حالی است که در برخی گویش­ها (همچون تایبادی و خوافی) این ضمایر اصلاً به کار نمی­روند و در برخی دیگر (همانند سده­ای) بسیار کم­کاربرد بوده و یا (همانند کاخکی) کاربردشان بسیار متفاوت از فارسی معیار است. بررسی داده­ها همچنین نشان از آن دارد که در شماری از گویش­های خراسان (همانند رقه­ای، طبسی، کاخکی و سده­ای) متغیرهایی همچون جانداری و معرفگی در چگونگی ظهور برخی واژه­بست­ها تاثیرگذارند.

گویش‌های خراسان, ضمایر واژه‌بستی, جانداری, معرفگی, سلسله مراتب رده‌شناختی