محبوبه مباشری - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، هیات علمی دانشگاه الزهرا
محیاسادات رضوی طاهری - دانشآموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه الزهرا

تحلیلِ گفتمان - که با بررسی و پیوندِ میانِ متن و عوامل اجتماعی و بیرونیِ آن سر و کار دارد- به واسطة زبان، دستور و بافتِ متن، می‌تواند شرایط اجتماعی و فرهنگی را نمایان سازد. با تلفیقِ الگوی فرکلاف و زبان‌شناسی نقش‌گرای هلیدی، به خوبی می‌توان، ایدئولوژی، قدرت و بافتِ اجتماعیِ روزگارِ پروینِ اعتصامی را بازنمایی کرد. به همین منظور، در پژوهشِ حاضر، برای تبیینِ بهتر ِشرایط فرهنگی و اجتماعیِ روزگارِ پروینِ اعتصامی، هفت مناظرة وی، با تمرکز بر فرآیندِ افعال و ویژگی‌های دستوری مورد بررسی قرار گرفته‌است. مسأله اصلی پژوهش آن است که چگونه ساختارِ اجتماعیِ روزگارِ پروین اعتصامی در مناظره‌های وی بازتاب یافته‌است. همچنین، گفتمانِ غالب، قدرت‌های موجود و ایدئولوژی حاکم بر مناظره‌ها کدام اند. این پژوهش بر آن است پیوند میانِ ساختارِ متنِ مناظره‌ها، ایدئولوژی‌ها و قدرت‌های حاکم آن زمان را شناسایی کند تا بتواند تأثیر و پیوندِ دوسویة متن و شرایطِ اجتماعی مربوط به آن را تبیین کند. با واکاوی این هفت مناظره، یافته‌هایی به دست آمد؛ نظام سیاسی- اجتماعی دو پایة اصلی دارد که حکومت و عوامل وابسته به حکومت در رأس آن قرار می‌گیرند و رعیت در مرتبه فرودست و زیرِ سلطة حکام قرار دارد. از دیدگاه پروین اعتصامی، ایدئولوژی که سبب به وجود آمدن این سلطه نابرابر شده‌است، ایدئولوژی های مذهبی است. همچنین، مشارک رعیت به دلیل نبودِ آگاهی، زیرِ سلطة مشارکین حکومتی قرار می‌گیرد. این مقاله توصیفی- تحلیلی بوده و به روش کتابخانه‌ای نگاشته شده‌است.

تحلیل انتقادی گفتمان, فرانقش, فرکلاف, مناظرات, پروین اعتصامی