مریم مرادی - کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
ابراهیم رحیمی زنگنه - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران

ناتوانی واژه در بیان تجربه‌های عرفانی را بیان‌ناپذیری می‌نامند. دارندگان تجربة عرفانی آگاهی عرفانیِ خود را فراتر از حد فهم و تقریر می‌دانند. آنها بر این باورند که در این تجربة استعلایی، نوعی آگاهی از حقیقت و ادراک امور به عارف دست می‌دهد که حریمی ماوراء عقل دارد و به قالبِ بیان در نمی‌آید. در نزد عارفان، همواره بیانِ حقایق و مفاهیم عرفانی با موانعی همراه است که زبان را از شرحِ این احوال ناتوان می‌سازد. موانعِ موضوع، متکلم، کلام و مستمع از بارزترین این موانع است که سبب بیان‌ناپذیری حقایق بلند عرفانی می‌شود. عطّار نیشابوری نیز مانند دیگر عرفا در آثار خود به صورت‌های مختلف بیان‌ناپذیری تجربه‌های عرفانی را تبیین کرده و عملاً ناتوانی زبان را در بیان حقایق عرفانی نشان داده است. مسئلة پژوهش حاضر واکاوی علل بیان‌ناپذیری تجارب عرفانی برای تبیین این موضوع است که زبان در بیان ناگفته‌های عرفانی چه مشکلی دارد که عرفا را در بیان این مدرکات درونی ناتوان می‌سازد. همچنین بازتاب و بسامد این موضوع بنیادی عرفانی در آثار عطّار نیشابوری چگونه است؟ در این جستار به روش توصیفی- تحلیلی این موانع و بازتابِ آنها در سه منظومة الهی‌نامه، مصیبت‌نامه و منطق‌الطّیر عطّار نیشابوری مورد بررسی قرار گرفته است. هر یک از این موانع با بسامدهای متفاوت مورد توجه عطّار بوده و مانعِ موضوع و متکلّم بیش از موانع دیگر در بیان حقایق و رموز الهی در زبان عطّار مشهود است.

تجربه‌های عرفانی, بیان‌ناپذیری, عطّار نیشابوری, الهی‌نامه, مصیبت‌نامه, منطق‌الطّیر