امیرعلی مازندرانی - استادیار روانشناسی، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی «سمت»، تهران، ایران
ماریا یوجینیا آگیلار وفایی - استاد روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
مریم اسماعیلی نسب - استادیار روانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

هدف از پژوهش حاضر، بررسی عوامل فرهنگی - اجتماعی مؤثر در مدیریت بی‌خوابی و اثربخشیِ درمان شناختی - رفتاری بی‌خوابی بر مبنای فرهنگ ایرانی است. این پژوهش در دو بخش کیفی و کمّی اجرا شد. در بخش کیفی ابتدا از 19 شرکت‌کنندة بزرگ­سال دارای تجربة غیر بالینی بی‌خوابی مصاحبة کیفی به­عمل آمد. سپس با 7 درمان‌گر دارای تجربة اجرای درمان استاندارد شناختی - رفتاری بی‌خوابی مصاحبه شد و از 5 مراجعِ این درمان نیز مصاحبه به­عمل آمد. متن تمامی مصاحبه‌ها را دو نفر به­صورت جداگانه کدگذاری کردند و در پنج جلسه بین کدگذاران توافق ایجاد شد. سپس نتایج کدگذاری‌ها با روش تحلیل مضمون تحلیل شد و در بخش کمّی درمان انطباق‌یافته روی 10 مراجع دارای بی‌خوابی اجرا شد. به­منظور انطباق فرهنگی این درمان با بافتار اجتماعی - فرهنگی ایران، پنج انطباق در درمان انجام شد: مدت درمان کوتاه شد، اعضای خانواده در فرایند درمان مشارکت داده شدند، از اصول مصاحبة انگیزشی استفاده شد، مؤلفه‌های آموزشی متناسب با فرهنگ به درمان افزوده شد، و برخی مفهوم‌سازی‌های مذهبی در آن گنجانده شد. در بخش کمّی، اثربخشی این درمان در 6 شاخص خواب (ارزش پی = کوچک‌تر از 001/0، مجذور اتا = بین 50/0 تا 80/0) و همچنین در شاخص شدت بی‌خوابی (ارزش پی = کوچک‌تر از 001/0، مجذور اتا= 56/0) مورد تأیید قرار گرفت. نتایج این مطالعه، عوامل فرهنگی - اجتماعی مرتبط با تجربة بی‌خوابی (موانع کمک‌طلبی، راهبردهای رفتاری مورد استفاده، باورهای ناکارآمد رایج درمورد خواب و درمان‌های ترجیحی بی‌خوابی) در جامعة ایران را نشان می‌دهد و از اجرای درمان­شناختی رفتاری بی‌خوابی مطابق با فرهنگ ایران حمایت می‌کند.

بی‌خوابی, انطباق فرهنگی, درمان ‌شناختی - رفتاری, تحلیل مضمون