تبیین مدل تحولی انگیزش بر اساس فرهنگ اسلامی

هدف پژوهش حاضر تبیین مدل تحولی انگیزش بر اساس فرهنگ اسلامی و روش آن، «توصیفی - تحلیلِ مفهومی» بود. منابع این پژوهش، شامل منابع اصیل دین اسلام (قرآن و منابع معتبر حدیثی) و تفاسیر اندیشمندان مسلمان در باب آیات قرآن و احادیث مربوطه بود. بر اساس یافته‌های پژوهش حاضر، فرهنگ اسلامی اصل ذومراتب بودن انگیزه‌های دینی را به رسمیت می‌شناسد. منابع دینی، شاخص‌هایی را برای ارتقا از یک مرحلۀ تحولی انگیزشی به مرحلۀ بالاتر بازگو کرده است. این معیارها و شاخص‌ها را بر پایۀ عوامل اثرگذار بر انگیزش می‌توان در سه دسته جای داد: الف) شاخص مراتب روح: از میان پنج روح ذکرشده در احادیث اسلامی، سه روح سطح پایین (روح‌الحیاۀ، روح‌القوۀ، و روح‌الشهوۀ) بیانگر و تولیدگر انگیزه‌‌های کمبود، و دو روح والا (روح‌الایمان، و روح‌القُدُس) بیانگر و ایجادگر انگیزه‌‌های عالی و رشدی هستند. دو روح والا توانمندی‌ها و ظرفیت‌‌های سه روح پایین را در جهت متعالی و رشدیافته به خدمت می‌گیرند. ب) شاخص مراتب معرفت: باور و یقین دین‌داران را می‌توان در سه سطح درجه‌بندی کرد: «علم‌الیقین»، «عین‌الیقین»، و «حق‌الیقین». این شاخص بیانگر این نکته است که هرچقدر افراد دین‌دار در مراتب معرفت رشد داشته باشند، انتظار می‌رود که مراتب انگیزشی نیز سیر صعودی به خود گیرد، و انگیزه‌‌های دینی آن‌‌ها ناب‌تر، خالص‌تر و بالغانه‌‌تر شود. ج) شاخص مراتب طرح‌واره‌‌های هیجانی: طرح‌‌واره‌‌های هیجانی را که اصلی‌ترین مبنای انگیزش دینی هستند می‌توان در سه دسته قرار داد: سطح پایین که شامل خوف و رجاست، سطح متوسط که شامل حیا و شکر است، و سطح بالا که طرح‌وارۀ هیجانی محبت را در برمی‌گیرد.

Keywords:

انگیزش دینی , مراتب روح , مراتب معرفت , مراتب طرح‌واره‌های هیجانی , فرهنگ اسلامی