صدیقه پورخوش سعادت - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران
علی محمد موذنی - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، تهران، ایران
خدابخش اسداللهی - استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه محقق اردبیلی، ایران
ثوراله نوروزی دادخانی - استادیار دانشگاه پیام نور اردبیل، ایران

سفرنامه‏نویسی در عرصة ادب فارسی سابقة کهنی دارد که به دو شکل منظوم و منثور است. در سفرنامه‏، نویسنده به شرح آنچه در سفر دیده، شنیده و روی داده، می‏پردازد. در این پژوهش سه سفرنامة «سفینة سلیمان، سفرنامة میرزا فتاح‏خان و حاج سیاح» به عنوان سه سفرنامة سیاسی- سیاحتی ایرانی انتخاب شده که هدف، بررسی مسائل سیاسی منعکس شده در سفرنامه‏ها با تکیه بر دوران صفویه و قاجار است؛ از این‏رو این پژوهش در پی یافتن این پرسش است که چه مسائل سیاسی در سفرنامه‏های دو دورة مختلف تاریخی بازتاب یافته است. این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده و نتایج نشان داد که دو سفرنامة سفینه سلیمانی و میرزا فتاح خان، سفرنامه‏هایی سفارشی- سیاسی هستند که حکومت وقت را در اوج اقتدار و شکوه نشان داده در حالیکه سفرنامة حاج سیاح که سفرنامه‏ای سیاحتی- سیاسی است، شاهان قاجار را بی‏کفایت، نالایق، ستمگر و تجملگرا به تصویر کشیده است. در دو سفرنامة محمد ربیع و فتاح خان روابط سیاسی ایران با سایر کشورها، در سایة روابط دوستانه بوده که به هیچ عنوان جنبة استعماری نداشت؛ اما حاج سیاح تمام تعاملات سیاسی ایران با کشورهای قدرتمند را راهی برای استعمار مردم ایران دانسته است. در این میان به مباحثی چون قراردادهای سیاسی، ترورها، پناهندگی سیاسی، شیوه‏های ادارة حکومت و ... نیز به عنوان بخشی از مسائل سیاسی در سفرنامه‏های اشاره شده است.

سفرنامه, سیاست, سفینة سلیمانی, سفرنامة میرزا فتاح‏خان, سفرنامة حاج‏ سیاح