همایون کانونی - Field and Horticultural Crops Sciences Research Department, Kurdistan Agricultural and Natural Resources Research and Education Center, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Sanandaj, Iran.
معروف خلیلی - Agricultural Sciences Department, Payam-e Nour University (PNU), Tehran, Iran.
اسماعیل قلی نژاد - Agricultural Sciences Department, Payam-e Nour University (PNU), Tehran, Iran.

به منظور بررسی فراسنجه‌های (پارامترهای) ژنتیکی عملکرد دانه و اجزای آن، شش ژنوتیپ نخود در آرایش دای­آلل کامل در سال 1386 در گلخانه­های مؤسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر تلاقی داده شدند. در ادامه، والدین و تلاقی­های مستقیم و معکوس (36 تیمار) در یک آزمایش مزرعه‌ای قالب طرح بلوک­های کامل تصادفی با چهار تکرار در بهار 1396 در ایستگاه گریزه سنندج مورد ارزیابی قرار گرفتند. در طول فصل زراعی صفات گیاهی شامل تعداد روز از کاشت تا گلدهی، تعداد روز از کاشت تا رسیدگی، ارتفاع بوته، تعداد دانه در غلاف، تعداد غلاف در بوته، امتیاز تحمل به خشکی، وزن 100 دانه و عملکرد دانه اندازه‌گیری شدند. ارزیابی جمعیت­های F1 و والدین و تجزیه دای­آلل بر اساس روش اول مدل دوم گریفینگ انجام شد. نتایج نشان داد که درون والدین و ژنوتیپ­های F1 تفاوت بسیار معنی­داری وجود داشت که نشان دهنده وجود تنوع وسیع ژنتیکی برای صفات مورد ارزیابی بود و مشخص شد که با استفاده از این خزانه ژنتیکی، امکان اصلاح صفات زراعی نخود وجود دارد. برای ارتفاع بوته، وزن 100 دانه و عملکرد دانه ترکیب­پذیری خصوصی معنی­دار بوده و نقش اجزای غیرافزایشی در توارث این صفات مشخص گردید. وراثت مادری نقش بالایی در توارث تعداد دانه در غلاف، تعداد غلاف در بوته، امتیاز تحمل به خشکی و عملکرد دانه داشت. والدین ثمین و FLIP 96-154C به­ترتیب بهترین ترکیب­پذیری عمومی را برای عملکرد دانه داشتند. بر مبنای نتایج ترکیب­پذیری خصوصی، تلاقی Azad×FLIP 96-154C بهترین ترکیب­ شونده خصوصی برای عملکرد دانه و تعداد دانه در غلاف شناخته شد. بر اساس نتایج این تحقیق، در ژنوتیپ‌های نخود مورد ارزیابی از لحاظ ژن­های سیتوپلاسمی تنوع قابل ملاحظه‌ای وجود داشت که می­توان از آن در اصلاح ارقام سازگار، پرمحصول و زودرس نخود استفاده کرد.  

Chickpea, Diallel cross, Gene action, Griffing's method and Morphological traits., تلاقی دای‌آلل, روش گریفینگ, صفات مورفولوژیک, عمل ژن و نخود.