محمدمهدی قاجارخسروی - دکتری شهرسازی، دانشگاه هنر تهران.
غلامرضا حقیقت نائینی - دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر تهران

جایگاه و اهمیت طرح‌ها در برنامه‌ریزی و ارزیابی آنها در جهات مختلف، همچنان موضوعی داغ، مورد توجه و قلمروی چالش‌ برانگیز در محافل علمی و حرفه‌ای است. یکی از رویکردهای رو به گسترش ارزیابی طرح‌ها، بررسی "کیفیت طرح‌ها" برای بررسی مطلوبیت طرح‌ها، کاربرد روش‌ها و تئوری‌های برنامه‌ریزی و نقاط قوت و ضعف آنها نسبت به وضعیت آرمانی است. هدف اصلی این مطالعه نیز ارزیابی کیفیت طرح‌های توسعه شهری (طرح جامع) در ایران برای شناسایی و تحلیل نقاط قوت و ضعف درونی طرح‌ها در زمینه­های یاد شده است. روش تحقیق، ترکیبی از رویکردهای پژوهشی تحلیلی و تبیینی است. بدین روی طرح­ها براساس چارچوب نظری و مدل مفهومی طراحی شده کیفیت طرح‌های جامع شامل هفت مؤلفه پایه (مبنای واقعی، تجزیه‌وتحلیل، طرح و برنامه، اجرا، هماهنگی سازمانی، سازمان‌دهی و ارائه، روش برنامه‌ریزی) و سه مؤلفه پیشرو (مشارکت، نظارت و ارزیابی و توسعه پایدار) ارزیابی شده­اند. جامعه آماری این مطالعه، طرح‌های شهرهای میانی (29 طرح) و بزرگ (پنج طرح) در نظر گرفته شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد، امتیاز کلی کیفیت طرح‌های جامع در هر دو گروه شهرهای میانی و بزرگ در حد متوسط (میانگین نمره 4.95 از 10) قرار دارد. از میان هفت مؤلفه پایه کیفیت طرح،‌ مؤلفه­های مبنای واقعی، تجزیه‌وتحلیل، سازمان‌دهی و ارائه، وضعیت مطلوبی داشته و مؤلفه‌های طرح‌ و برنامه، هماهنگی ‌سازمانی، اجرا و روش‌ برنامه‌ریزی دارای وضعیت مطلوبی نیستند. مؤلفه‌های پیشرو توسعه پایدار نیز علی­رغم نمره پایین، وضعیت مستعد و قابل پیشرفت دارند و مؤلفه‌های "مشارکت" و "نظارت و ارزیابی" به ‌صورت عمومی در طرح­ها مورد توجه قرار نمی­گیرند. در بین طرح مورد بررسی طرح‌ جامع شهر رشت و پس‌ از آن چهار طرح مهاباد، بجنورد، آمل، سبزوار، کرمان و بیرجند به‌عنوان بهترین طرح­ها شناسایی شدند و می‌توان از آنها به‌عنوان طرح‌های پیشرو یاد کرد. در بررسی همبستگی درونی اجزای طرح نیز مشخص شد، مؤلفه "طرح و برنامه" مهم‌ترین و تأثیرگذارترین مؤلفه کیفیت طرح است و آن را می­توان به عنوان شاخص اصلی و نمایانگر کیفیت طرح­های جامع برشمرد. همچنین بین کیفیت طرح‌های شهرهای بزرگ و شهرهای میانی تفاوت معنی­داری وجود ندارد و طرح­ها به صورت عمومی دارای وضعیت مشابه هم هستند. با این حال کیفیت طرح­ها طی دو دهه گذشته افزایش یافته­است.

کیفیت طرح, طرح‌های توسعه شهری, ارزیابی طرح‌ها, طرح‌های جامع