بررسی و تحلیل وقایع سیل فروردین ماه سال ۱۳۹۸ ۱. وضعیت بارندگی و مخازن سدهای کشور

سال های آبی متوالی ۱۳۹۷ - ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ - ۱۳۹۷ به ترتیب از نظر خشکسالی و ترسالی در طول دوره آماری ثبت شده کشور بسیار کم سابقه است. در سال آبی ۱۳۹۸ - ۱۳۹۷ تا تاریخ ۲۰ / ۰۱ / ۱۳۹۸ درصد اختلاف متوسط بارندگی در کل کشور با موقعیت مشابه زمانی در سال آبی گذشته و متوسط درازمدت به ترتیب ۱۸۱ و ۴۶ درصد بوده است. همچنین تا تاریخ مذکور، کل ورودی و خروجی مخازن سدهای کشور به ترتیب ۰۶ / ۵۱ و ۸۴ / ۳۲ میلیارد مترمکعب بوده است. درصد پر بودن مخازن سدهای کشور تا این تاریخ در سالهای آبی ۱۳۹۷ - ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ - ۱۳۹۷ به ترتیب ۴۸ و ۷۶ درصد بوده است. آمار و ارقام مذکور حاکی از پرآب بودن سال آبی جاری و بارش های زیاد و گسترده در سطح کشور است. به دلیل سامانه های بارشی با شدت، تداوم و گستردگی مکانی بالا، در اواخر اسفندماه ۱۳۹۷ و اوایل فروردینماه ۱۳۹۸ برخی از استان های کشور دچار سیل های شدید با خسارات بالا شدند. شدت و خسارات سیل در استان های گلستان، خوزستان و لرستان بالا و چشمگیر بود. بررسی های کارشناسی نشان میدهد که در هر سه استان گلستان، خوزستان و لرستان، شدت و بزرگی سیل ها به حدی بوده است که در وضعیت فعلی، کنترل ۱۰۰ درصدی آنها غیرممکن بوده و وارد شدن خسارات نیز اجتناب ناپذیر بوده است. تحت این شرایط، سوال
اساسی این است که آیا امکان کاهش خسارات وجود داشته و دلایل اصلی افزایش خسارات چه بوده است. در مورد سیل رودخانه گرگان رود استان گلستان به دلیل خشکسالی شدید سال آبی قبل، مخازن سدهای روی رودخانه گرگان رود (سدهای بوستان، گلستان و وشمگیر) تا اول بهمن ماه ۱۳۹۷ وضعیت مناسبی را نداشته اند، ولی بارش های بعدی تا اول اسفندماه مخازن سدهای گلستان و وشمگیر را به طور کامل از آب پر می کند. بارش های آخر اسفندماه ۱۳۹۷ باعث سرریز شدن سدها و ایجاد سیل در پایین دست، به خصوص در مناطق گنبد و آق قلا می شود. حجم سیلاب تولید شده به حدی زیاد بوده که ظرفیت مخازن سدهای روی رودخانه گرگان رود برای مهار کامل آن کافی نبوده است، اما پر نگهداشتن مخازن سدها می توانست سبب شود که حتی سیل های کوچکتر از سیل موضوعه نیز خسارات قابل توجهی را وارد کند. اقدامات ضعیف سازهای و غیرسازهای پایین دست و همچنین تجربه نگرفتن از سیل های قبل استان گلستان نیز به تشدید خسارات سیل گرگان رود منجر شده است. متولیان امر در حوضه های آبریز کرخه و کارون بزرگ نیز در ابتدای سال آبی ۱۳۹۸ - ۱۳۹۷ با تصور تداوم کم آبی های سال های قبل و همچنین با تکیه بر پیش بینی های مبنی بر نرمال بودن سال آبی جاری، در جهت ذخیره سازی بیشتر آب در سدهای استان خوزستان برنامه ریزی می کنند. از اواسط بهمن ماه ۱۳۹۷ با توجه به درصد پری بالای مخازن سدها در خوزستان، آستانه تحمل پایین دست (حداکثر ظرفیت آبگذری ایمن) و احتمال بسیار بالای بارش های اواخر اسفندماه و اوایل فروردین ماه، وضعیت بحرانی پایین دست آشکار بوده است. تحت این شرایط زمان کافی برای ایجاد فضای خالی در مخازن سدها با توجه به آستانه تحمل پایین دست وجود نداشته است و برای ایجاد فضای خالی قابل توجه در مخازن سدها تنها راه، ایجاد سیل های مصنوعی در پایین دست بوده است. از این زمان خروجی از سدها در حد آستانه تحمل بوده است. با احتمال بسیار بالای وقوع سیل در اواخر اسفندماه و اوایل فروردین ماه، باید اقداماتی مبنی بر تقویت و ایجاد سازه های حفاظتی پایین دست به صورت
ضرب الاجلی و در حداقل زمان برای کم کردن خسارات آتی انجام می شده است. نکته حائز اهمیت آن است که حتی در صورت خالی بودن بخش قابل توجهی از مخازن سدهای استان خوزستان، خسارات اجتناب ناپذیر بوده و رویکرد باید در جهت حداقل کردن خسارات موضوعه با مدیریت مخزن و اقدامات حفاظتی پایین دست میبوده است. نکته مهم دیگر که در سیل هر سه استان به تشدید قابل توجه خسارات انجامیده، تجاوزات و تصرفات بستر و حریم رودخانه ها و مسیل ها بوده که از دلایل اصلی آن ناهماهنگی های دستگاه های مرتبط در تعیین تکلیف تصرفات است. سایر دلایل تشدید خسارات سیل های اخیر عبارتند از: آماده نبودن متولیان و مسئولان برای مقابله با سیلاب، ملاحظات فنی نامطلوب در طراحی زیرساختهای
شهری، بین شهری و حفاظتی، عدم وجود نظام پیش بینی و اخطاردهی و عمل بر اساس آن، نبود اطلاعات قابل اطمینان و بهنگام از شرایط رودخانه ها، توپوگرافی آنها و مدلهای پخش سیلاب. راهکارهای کنترل و مدیریت سیل در دو دسته سازهای و غیرسازهای جای می گیرند که در صدر این راهکارها طرح جامع سیل و نظامنامه مدیریت سیل قرار می گیرد.